5/: PEICES OXFORD POOKET OLASSIOS. iEscliylus Aristophanes. 2 vols Aristotelis Ethica , Csesar Cicero De OfBciis, de Senectute, et de Amicitia ... Comelius Nepos Demosthenes de Corona et ^schines Ctesiphontem Euripides. 3 toIs. — TragoedisB VI. Herodotus. 2 vols. Homeri Ilias Odyssea ... Horatius Paper. , ». d. 1 2 6 ... 5 0 ... 1 6 ... ! 2 0 1 1 de ... 1 6 ... 1 0 in ... 1 6 ... 5 0 3 0 ... 5 0 3 0 2 6 ... 1 6 "Tn8fcNz.2 C. COllNELII TACITI OPERA OMNIA, AD FIDEM EDITIONIS ORELLIAN^. TOM. II. OXONII, JOHANNES HENRICUS PARKER : ET LONDINI, 377, STRAND. aiDCCCLIT. rHINTED BY M£SSRS. PARKER, CORK-MARKET, OXFORD. C. COEXELII TACITI AB EXCESSU DIVI AUGUSTI HISTORIAEUM LIBER PRBIUS. iNiTiriM milii operis Servius Galba itenim Titus 1 Yiuius consules enmt. Isam post conditam urbem octiugentos et viginti prioris sevi anuos multi auctores retulerunt, dum res populi llomani memorabantur, pari eloquentia ac Hbertate. Postquam bellatum apud Ac-2 tium atque omnem potentiam ad unum conferri pacis interfuit, magna iUa ingenia cessere ; simul veritas pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicse ut aliense, mox libidine assentandi aut rursus odio adversus dominantes : ita neutris cura posteritatis, inter infensos vel obnoxios. Sed ambitionem scriptoris facile averseris, 3 obtrectatio et livor pronis auribus accipiuntur : quippe adulationi foedum crimen servitutis, malignitati falsa species libertatis inest. Mihi Galba Otlio Vitellius nec 4 beneficio nec injuria cogniti. Dignitatem nostram a Vcspasiano inclioatam, a Tito auctam, a Domitiano longius provectam non abnuerim : sed incorruptani fidem professis neque amore quisquam et sine odio dicendus est. Quodsi ^-ita suppeditet, principatum divi -5 Nervae et imperium Trajani, uberiorem securioremque TAC, TOM. II. B 2 TACITI [A. U. C. 822. materiam, senectuti seposui, rara temporum felicitate, ubi sentire quse velis, et quse sentias dicere licet. 2 Opus aggredior opimum casibus, atrox prseliis, discors seditionibus, ipsa etiam pace ssevum. Quatuor prin- 2 cipes ferro interempti. Triua bella civilia, plura externa ac plerumque permixta. Prosperse in Oriente, adversse 3 in Occidente res. Turbatura Illyricum ; Gallise nu- tantes ; perdomita Britannia et statim missa ; coortae in nos Sarmatarum ac Suevorum gentes ; nobiiitatus cladibus mutuis Dacus ; mota prope etiam Partiiorum 4arma falsi Neronis ludibrio. Jam vero Italia novis cladibus vel post longam seculorum seriem repetitis 5 afficta. Haustae aut obrutae urbes fecuudissima Cam- panise ora. Et urbs incendiis vastata, consumptis an- tiquissimis delubris, ipso Capitolio civium manibus eincenso. Pollutse ca^rimonise, magna adulteria. Ple- num exiliis mare, infecti csedibus scopuli. Atrocius in 7 urbe ssevitum. Kobilitas, opes, omissi gestique honores pro crimiue, et ob virtutes certissimum exitium. Nec minus prsemia delatorum invisa quam scelera, cum alii sacerdotia et consulatus ut spolia adepti, procurationes alii et interiorem potentiam, agerent verterent cuncta 8 odio et terrore. Cornipti in dominos servi, in patronos liberti ; et quibus deerat inimicus, per amicos oppressi. 3Non tamen adeo virtutum sterile seculum ut non et bona exempla prodiderit. Comitatse profugos liberos raatres, secutse maritos in exilia conjuges; propinqui audentes, constantes generi ; eontumax etiam adversus tormenta servorum fides ; supremse clarorum viroruni necessitates ; ipsa necessitas fortiter tolerata, et lauda- 2tis antiquorum mortibus pares exitus. Pra^ter multi- plices rerum humanarum casus cselo terraque prodigia et fulminum monitus et futurorum prcesagia, Iseta tristia^ HISTORIARUM I. 1—5. 8 A. D. 6;9.] ambigua manifesta. Nec enim unquam atrocioribus 3 populi Homani claclibus magisve justis iudiciis approba- tum est non esse curse deis securitatem nostram, esse ultionem. Ceterum antequam destiuata componara, repetendura 4 videtur qualis status urbis, quae mens exercituum, quis habitus proviuciarura, quid iu toto terramm orbe vali- dum, quid segrum fuerit, ut non modo casus eventusque rerum, qui plerunique fortuiti sunt, sed ratio etiam causseque noscantur. Finis Neronis ut laetus primo 2 gaudentium impetu fuerat, ita varios motus animorum nou modo in urbe apud patres aut populum aut ur- banum militem, sed omnes legiones ducesque concive- rat, evulgato imperii arcano, posse priucipem alibi quam llomae fieri. Sed patres lati, usurpata statim libertate 3 licentius ut erga principem novum et absentem; pri- mores equitum proxirai gaudio patrum ; pars populi integra et magnis domibus annexa, clientes libertique damnatomm et exulum in spem erecti : plebs sordida et cii-co ac theatris sueta, simul deterrimi servorura, aut qui adesis bonis per dedecus Neronis alebantur, meesti et rumorum avidi. !Miles urbanus longo Csesanim sacraraen- 5 to imbutus, et ad destituendum Neronem arte magis et impulsuquam suo ingenio traductus, postquam nequedari donativum sub nomine Galbse proraissum, neque magnis "" meritis ae praemiis eundem in pace quem in bello locum, praeventamque gratiam inteiligit apud principem a legi- ouibus factum, pronus ad novas res, scelere insuper jS'ym- phidii Sabini prsefecti imperium sibi molientis agitatur, Et Nymphidius quidem in ipso conatu oppressus : sed 2 quamvis capite defectionis ablato, manebat plerisque militum conscientia, nec deerant sermones senium atque avaritiara Galbae increpantium. Laudata olim et mili-3 4 TACITI [A. U. C. 822. tari fama celebrata severitas ejus angebat aspernantes veterem disciplinam, atque ita quatuordecim annis a Nerone assuefactos, ut haud minus vitia principum 4 amarent quam olim virtutes verebantur. Accessit Galbse vox pro re publica honesta, ipsi auceps, legi a se mili- tem, non emi. Nec enim ad hanc formam cetera erant. 6 Invalidum senem Titus Yinius et Cornelius Laco, alter deterrimus mortalium, alter ignavissimus, odio flagitio- 2 rum oncratum contemptu inertige destruebant. Tardum Galbte iter et cruentum, interfectis Cingonio Varrone consule designato et Petronio Turpiliano consulari : ille ut Nymphidii socius, hic ut dux Neronis, inauditi atque sindefensi tanquam innocentes perierant. Introitus in urbem trucidatis tot millibus inermium militum infaus- tus omine, atque ipsis etiam qui occiderant formidolo- 4SUS. Inducta legione Hispana, remaneute ea quam e classe Kero conscripserat, plena urbs exercitu insolito. 5 Multi ad hoc numeri e Germania ac Britaunia et Illyrico, quos idem Kero electos prsemissosque ad claustra Cas- piarum et bellum quod iu Albauos parabat, opprimendis Vindicis cceptis revocaverat : ingens novis rebus mateiia, ut non in unum aliquem prono favore, ita audenti vparata. Forte congruerat ut •Clodii Macri et Fonteii Capitonis csedes nuntiarentur. Macrum in Africa haud dubie turbantem Trebonius Garutianusprocuratorjussu Galbae, Capitonem in Germania, cum similia coeptai-et, Cornelius Aquinus et Fabius Valeus legati legionum 2 interfecerant, antequam juberentur. Tuere qui crede- rent Capitonem ut avaritia et libidine foedum ac macu- losum, ita cogitatione rerum novarum abstinuisse ; sed a legatis bellura suadentibus, postquam impellere nequi- verint, crimen ac dolum ultro compositum ; et Galbam mobilitate ingenii, an ne altius scrutaretur.. quoquo HISTORIARUM I. 5—9. 5 A. D. 69.] modo acta, quia mutari nou poterant, comprobasse. Ce- 3 terum utraque csedes siuistre accepta ; et inviso semel principe seu bene seu male facta premunt. Jam affe-4 rebant venalia cuncta pra?potentes liberti ; servorum manus subitis avidse et tanquam apud senem festinan- tes ; eademque novse aula3 mala seque gravia, non aeque excusata. Ipsa setas Galbae irrisui ac fastidio erat 5 assuetis juventse Neronis et imperatores forma ac de- core corporis, ut est mos vulgi, comparantibus. Et 8 hic quidem Romee, tanquam in tanta multitudine, liabitus animorum fuit. E provinciis Hispanise prseerat Clm-ius 2 Rufus, vir facundus et pacis artibus, bellis inexpertus. Gallige, super memoriam Yindicis, obligatse recentis dono Ptomanse civitatis et in posterum tributi levamento. Proximse tamen Germanis exercitibus Galliaj^-imi civita- 4 tes non eodem houore habitse, qusedam etiam fiuibus ademptis, pari dolore commoda aliena ac suas injurias metiebantur. Germani exercitus, quod periculosissi- 5 mum in tantis viribus, solliciti et irati, superbia recentis victori^, ct metu tanquam aHas partes fovissent. Tarde 6 a Nerone desciverant ; nec statim pro Galba Yerginius. An imperare voluisset, dubium : delatum ei a milite 7 imperium conveniebat. Eonteium Capitonem occisum etiam qui queri non poterant, tamen indignabantur. Dux deerat, abducto Yerginio per simulationem amici- 8 tise ; quem non remitti atque etiam reum esse tanquam suum crimen accipiebant. Superior exercitus legatum9 Hordeonium Elaccum spernebat, senecta ac debihtate pedum invalidum, sine constantia, sine auctoritate, ne quieto quidem milite regimen : adeo furentes infirmitate retinentis ultro accendebantur. Inferioris Germaniae2 legiones diutius sine consulari fuere, donec missu Galbse A. Yitellius aderat, censoris Yitellii ac ter consulis •6 TACITI [A. U. C. 822. 3 filius : id satis videbatur. In Britaunico exercitu niliil irarum : non sane alise legiones per omnes civilium bellorum motus innocentius egerunt, seu. quia procul et Oceano divisse, seu crebris expeditionibus doctte 4 hostem potius odisse. Quies et Illyrico, quanquain excitse a Nerone legiones, dum in ItaKa cunctantur, 5 Yerginium legationibus adissent. Sed longis spatiis discreti exercitus, quod saluberrimum est ad continen- dam militarem fidem, nec vitiis nec vii-ibus miscebantur. 10 Oriens adhuc immotus. Syriam et quatuor legiones obtinebat Licinius Mucianus, vir secundis adversisque 2juxta famosus. Insignes amicitias juvenis ambitiose coluerat ; mox attritis opibus, lubrico statu, suspecta etiam Claudii iracundia, in secretum Asiae repositus tam prope ab exule fuit quam postea a principe. SLuxuria, mdustria, comitate, arrogantia, malis bonis- que aitibus mixtus. Nimise vokiptates, cum vacaret : 4 quotiens expedierat, magnse virtutes. Paiam laudares : secreta male audiebant. Sed apud subjectos, apud proximos, apud coUegas variis illecebris potens ; et cui 5 expeditius fuerit tradere imperium quam obtinere. Bel- lum Judaicura Piavius A^^espasianus (ducem eum Nero 6 delegerat,) tribus legionibus administrabat. ISJ^ec Yes- pasiano adversus Galbam votum aut animus : quippe Titum filium ad venerationem cultumque ejus miserat, 7ut suo loco meinorabimus. Occulta fati et ostentis ac responsis destinatum Yespasiano hberisque ejus im- 1 1 perium post fortuuam credidimus. JEgvptum copias- que, quibus coerceretur, jam inde a divo Augusto equites Roraani obtiuent loco regum : ita visum ex- pedire, proviuciam aditu ditficilem, annonaj fecundam, superstitione ac lascivia discordem et mobilem, iusciam 2 legum, ignaram magistratuum, dorai retinere. Regebat HISTORIARUM I. 9—13. 7 A. D. 69.1 tum Tiberius Alexander, ejusdem nationis. Africa ac legiones in ea, interfecto Clodio Macro, contenta quali- cuuque principe post experimentum domini minoris. Duse Mauritanise, Reetia, Tsoricum, Thracia et quee 3 aliae procuratoribus coliibentur, ut cuique exercitui viciuse, ita in favorem aut odium contactu valentiorura agebantur. Inermes provincicB atque ipsa in primis 4 Italia, cuicunque servitio exposita, ' in pretium belli cessurae erant. Hic fuit rerum Romanarum status, 5 cum Servius Galba iterum Titus Vinius consules inclioa- vere annum sibi ultimum, rei publicse prope supremum. Paucis post Kalendas Januarias diebus Pompeii Pro- 1 2 pinqui procuratoris e Belgica litteras afferuntur, supe- rioris Germanise legiones rupta sacramenti revereutia imperatorem alium flagitare, et senatui ac populo Romano arbitrium eligendi permittere, quo seditio mollius acciperetur. Maturavit ea res consilium Galbse 2 jam pridem de adoptione secum et cum proximis agitan- tis. Non sane crebrior tota civitate sermo per illos 3 menses fuerat, primum licentia ac libidine talia loquendi, dein fessa jam setate Galbse. Paucis judicium aut rei 4 publicse amor : multi stulta spe, prout quis amicus vel cliens, hunc vel illum ambitiosis rumoribus destinabant, etiam in Titi Yinii odium, qui in dies quanto potentior, eodem actu invisior erat. Quippe hiantes in magna 5 fortuna amicorum cupiditates ipsa Galbaj facilitas in- tendebat, cum apud infirmum et credulum minore metu et majore prsemio peccaretur. Potentia principatus 13 divisa in Titura Yiniura consulem e^ Cornelium Laco- nem prsetorii prgefectum. Isec minor gratia Icelo Galbee 2 liberto, quem annuHs donatum equcstri nomine Marcia- nura vocitabant. Hi discordes, et rebus minoribus 3 sibi ^uisque tendentes, circa consilium eligendi succes- 8 TACITI [A. U.C.822. 4 soris in duas factiones scindebantur. Vinius pro M. Othone : Laco atque Icelus consensu non tam unum 5 aliquem fovebant quam alium. Neque erat Galbse ignota Otlionis ac Titi Vinii amicitia ; et rumoribus nihil silentio transmittentium, (quia Vinio vidua filia, 6 cselebs Otho,) geoer ac socer destinabantur. Credo et rei publicse curam subisse, frustra a Nerone translatse, 7 si apud Othonem' relinqueretur. Namque Otho pueri- tiam incuriose, adolescentiam petulanter egerat, gratus 8 Neroni semulatione luxus. Eoque jam Poppseam Sa- biaam, principale scortum, ut apud conscium libidinum, 9 deposuerat, donec Octaviam uxorem amoliretur. Mox suspectum in eadem Poppsea in provinciam Lusitaniam IQspecie legationis seposuit. Otho comiter administrata proviucia primus in partes transgressus, nec seguis, et donec bellum fuit, inter prsesentes splendidissimus, spem adoptionis statim conceptam acrius in dies ra- piebat, faventibus plerisque militum, prona in eum aula 14 Neronis ut similem. Sed Galba post nuntios Germa- nicse seditionis, quanquam nihil adhuc de ViteUio certum, anxius quonam exercituum vis erumperet, ne urbano quidem militi confisus, quod remedium unicum rebatur, comitia imperii transigit ; adhibitoque super Vinium ac Laconem Mario Ceiso consule designato ac Ducenio Gemino prsefecto urbis, pauca prsefatus de sua senectute, Pisonem Licinianum accersi jubet, seu propria electione, sive (ut quidam crediderunt,) Lacone instante, cui apud Rubellium Plautum exercita cum Pisone amicitia: sed callide ut ignotum fovebat, et prospera de Pisone fama consilio ejus fidem addiderat. 2 Piso M. Crasso et Scribonia genitus, nobilis utrinque, vultu habituque moris antiqui, et sestimatione recta severus, deterius iuterDretantibus tristior habebatur. HISTORIARUM I. 13—16. 9 A.D. 69.] £a pars morura ejus quo suspectior sollicitis, adoptanti 3 placebat. Igitur Galba, apprehensa Pisonis manu, in 15 hunc modum locutus fertur : — " Si te privatus lege cu- riata apud pontifices, ut moris est, adoptarem, et raihi egregium erat Cn. Pompeii et M. Crassi subolem in pe- nates meos adsciscere, et tibi iusigne Sulpicise ac Lutatise decora nobilitati tuae adjecisse. Kunc me deorum ho- 2 minuraque consensu ad imperiura vocatum pri3eclara indoles tua et amor patrise mipulit, ut principatum, de quo majores nostri armis ccrtabant, bello adeptus quies- centi offerara, exemplo divi A.ugusti, qui sororis filium Marcellura, dein generura Agrippam, mox nepotes suos, postrerao Tiberium Neronem privignura in proximo sibi fastigio collocavit. Sed Augustus in domo successorem 3 quaesivit, ego in re pubHca, non quia propinquos aut socios beUi non habeara : sed neque ipse iraperium am- bitione accepi, et judicii mei documentum sint non mese tantum necessitudines, quas tibi postposui, sed et tuae. Est tibi frater pari nobilitate, natu major, dignus hac fortuna, nisi tu potior esses. Ea setas tua, quse cupi- 4 ditates adolescentise jam effugerit ; ea vita, in qua nihil praeteritum excusandura habeas. Fortunam adhuc tan- 5 tum adversara tuiisti : secundse res acrioribus stiraulis aniraos explorant, quia miseriae tolerantur, fehcitate corrurapimur. Eidem, hbertatem, araicitiara, praecipua 6 huraani anirai bona, tu quidera eadem constantia reti- nebis, sed alii per obsequium imrainuent. Irrumpet 7 adulatio, blanditise, pessimum veri affectus venenum, sua cuique utilitas. Et jam ego ac tu simpHcissirae 8 inter nos hodie loquimur : ceteri Hbentius cum fortuna nostra quam nobiscum. Nara suadere principi quod 9 oporteat, multi laboris : assentatio erga quemcunque principem sine affectu peragitur. Si immensum imperii 16 10 TACITI _ [A. V. C. 822. corpus stare ac librari sine rectore posset, diguus eram a quo res publica inciperet : nunc eo necessitatis jam pri- deni ventum est, ut nec mea senectus conferre plus po- pulo Romano possit quam bonum successorem, nec tua 2 plus juventa quam bonum priacipem. Sub Tiberio et Caio et Claudio unius familise quasi hereditas fuimus : 3 loco libertatis erit quod eligi coepimus. Et finita Julio- rum Claudiorumque domo optimum quemque adoptio 4 inveniet. Nam generari et nasci a principibus fortui- tum, nec ultra gestimatur : adoptandi judicium inte- 5 grum ; et si velis eligere, consensu monstratur. Sit ante oculos Nero, quem longa Casarum serie tumentem non Yindex cum inermi provincia aut ego cum una legione, sed sua immanitas, sua luxuria cervicibus publicis de- pulerunt ; neque erat adhuc damnati principis exem- 6 plum. T\os bello et ab sestimantibus adsciti cum invidia, quamvis egregii, erimus. Ne tamen tcrritus fueris, si duse legiones in hoc concussi orbis raotu 7 nondum quiescunt. Ne ipse quidem ad securas res accessi ; et audita adoptione desinam videri senex, quod 8 nunc mihi unum objicitur. Nero a pessimo quoque semper desiderabitur : raihi ac tibi providendura est 9 ne etiam a bonis desideretur. Mouere diutius neque temporis hujus, et impletum est omne consilium, si te 10 bene elegi. Utilissimus idem ac brevissimus bonarum malaramque rerura delectus est, cogitare quid aut llvolueris sub alio principe aut nolueris. Neque enira hic, ut gentibus quse regnantur, certa dominorum domus et ceteri servi : sed imperaturus es hominibus qui nec totam servitutera pati possunt nec totara libertatera." 12 Et Galba quidera hsec ac talia, tanquara principera 1 7 faceret, ceteri tanquara cum facto loquebantur. Piso- nem ferunt statim iutuentibus, et mox conjectis in HISTORIARUM I. 16—19. 11 A.D. 69.] eum omniura oculis, nullum turbati aut exultantis ani- mi motum prodidisse. Sermo erga patrem impera-2 toremque reverens, de se moderatus ; nihil in vultu habituque mutatura, quasi imperare posset magis quam vellet. Consultatum inde, pro llostris an in seuatu an 3 in castris adoptio nuncuparetur. Iri in castra placuit : honorificum id militibus fore, quorum favorem ut largi- tione et ambitu male acquiri, ita per bonas artes haud spernendum. Circumsteterat interim Palatium publica 4 expectatio, magni secreti impatieus ; et male coercitam famara suppriraeutes augebant. Quartura Idus Januarias, 1 8 foedura imbribus diem, touitrua et fulgura et ceelestes ininse ultra solitum turbaveraut. Observatum id anti- 2 quitus coraitiis diriraendis non terruit Galbara quo minus in castra pergeret, contemptorera taliura ut fortuitorum; seu quse fato manent, quaravis significata, nou vitantur. Apud frequentera raiiitura concionera, imperatoria bre- 3 vitate, adoptari a se Pisonem more divi Augusti et exemplo railitari, quo vir vii'ura legeret, pronuntiat. Ac 4 ne dissiraulata seditio in majus crederetur, ultro asse- verat quartam et duodevicesimam legiones, paucis sedi- tionis auctoribus, non ultra verba ac voces errasse, et brevi in officio fore. Nec ullura orationi aut lenociniura 5 addit aut pretiura. Tribuni tamen centurionesque et proximi militum grata auditu respondent : per ceteros msestitiaac silentium, tanquarausurpalam etiara in pace donativi necessitatera bello perdidissent. Constat po- tuisse conciliari aniraos quantulacunque parci seuis liberalitate : nocuit antiquus rigor et nimia severitas, cui jam pares non sumus. Inde apud seuatum non 19 comptior Galbse, non longior quam apud militem sermo : Pisonis comis oratio. l/t patrura favor aderat : raulti voluntate effusius ; qui noluerant, medie; ac plurimi 12 TaCITI [A. V. C. 822. obTio obseqiuo, privatas spes agitantes sine publica 3 cura. Is ec aliud sequenti quatriduo (quod raediuin inter adoptionem et csedein fuit,) dictum a Pisone in publico 4 factumve. Crebrioribus in dies Germanicae defectionis nuntiis, et facili civitate ad accipienda credendaque omnia nova, cum tristia sunt, censuerant patres mitten- 5 dos ad Germanicum exercitum legatos. Agitatum se- creto num et Piso proficisceretur, majore prsetextu, illi auctoritatem senatus, hic dignationem Csesaris laturus. 6 Placebat et Laconem prsetorii prsefectum simul mitti : is consilio intercessit. Legati quoque (nam senatus electionem Galbse permiserat,) fceda inconstantia nomi- nati, excusati, substituti, ambitu remanendi aut eundi, 20 u-t quemque metus vel spes impulerat. Proxima pecu- niae cura ; et cuncta scrutautibus justissiinum visum est 2 inde repeti ubi inopise causa erat. Bis et vicies millies sestertium donationibus Nero effuderat. Appellari siu- gulos jussit, decima parte liberalitatis apud quemque 3eorum relicta. At illis vix decimse super portiones erant, isdem erga aliena sumptibus quibus sua prode- gerant, cum rapacissimo cuique ac perditissimo non agri aut fenus, sed sola instrumenta vitiorum manerent. 4Exactioni triginta equites E-omani praepositi, novum officu genus et ambitu ac numero onerosum. Ubique hasta et sector, et inquieta urbs actionibus. Ac tamen grande gaudium, quod tam pauperes forent quibus do- 5 nasset ISero quam quibus abstulisset. Exauctorati per eos dies tribuni, e praetorio Antonius Taurus et Anto- nius IS^aso, ex urbanis cohortibus iEmLlius Pacensis, e g vigiliis Julius Fronto. Nec remedium in ceteros fuit, sed rnetus initium, tanquam per artem et formidinem singuli pellerentur omnibus suspectis. 21 luterea Othonem, cui compositis rebus nulla spes. HISTORIARUM I. 19—22. 13 A. D. 69.] omne iu turbido cousilium, multa simul exstimulabant, luxuria etiam prineipi onerosa, inopia vix privato tole- <|^nda, in Galbam ii-a, in Pisouem invidia, Tiugebat et 2 nietum, quo magis concupisceret. Prsegravera se Ne- roui fuisse, nec Lusitaniam rursus et alterius exiiii honorem exspectandum. Suspectum semper invisumque 3 dominantibus qui proximus destinaretur. Nocuisse id sibi apud senem principem ; magis nociturum apud juvenera ingenio trucem et longo exilio efFeratum. Occidi Othonera posse. Proinde agendum audendum-4 que, dum Galbse auctoritas iluxa, Pisonis nondum coa- luisset. Opportunos magnis conatibus transitus rerum; 5 nec cunctatione opus, ubi perniciosior sit quies quara temeritas. Mortem omnibus ex natura sequalem, obli- 6 vione apud posteros vel gloria distiugui. Ac si noceu- tem innocentemque idera exitus maneat, acrioris viri esse merito perire. Non erat Othonis mollis et corpori similis 22 animus. Et intimi libertorum servorumque, corruptius quam in privata domo habiti, aulara Keronis et luxus, adulteria, raatriraonia ceterasque regnorura libidines avido taliura, si auderet, ut sua ostentantes, quiescenti ut aHena exprobrabant, urgentibus etiara mathematicis, dura novos raotus et clarura Othoni anuum observatione siderum affirmant, genus horainura potentibus infidum, sperantibus fallax, quod in civitate nostra et vetabitur semper et retinebitur. Multos secreta Poppseae mathe- 2 maticos, pessiraura principalis raatriraonii instrumentura, habuerant ; e quibus Ptolemseus Othoni in Hispania comes, cura superfuturura eura Xeroni proraisisset, postquam ex eventu fides, conjectura jara et rumore senium Galbae et juventara Othonis computantiura per- suaserat fore ut in imperiiuu adscisceretur. Sed Otho 3 tanquam peritia et monitu fatorura prsedicta accipiebat. 14 TACITI [A. U. C. 822. cupidlne mgenii humani libentius obscura credeudi. 23Nec deerat Ptolemseus, jam et sceleris instinctor, ad quod facillime ab ejusmodi voto transitur. Sed scelei^ cogitatio incertum an repens : studia militum jam pri- dem spe successionis aut paratu facinoris affectaTerat, in itinere, in agmine, in stationibus vetustissimum quemque militum nomine vocans, ac memoria Neroniani comitatus contubemales appeliando ; alios agnoscere, quosdam requirere, et pecunia aut gratia juvare, in- serendo ssepius querelas et ambiguos de Galba sermones, 2 quaeque alia turbameuta vulgi. Labores itinerum, inopia commeatuum, duritia imperii atrocius accipiebantur, cum Campanise lacus et Achaise urbes classibus adire soliti Pyrenseum et Alpes et immensa viarum spatia 248egre sub armis eniterentur. Flagrantibus jara militum animis velut faces addiderat Maevius Pudens, e proxi- 2mis Tigellini. Is mobLlissiraum quemque ingeuio aut pecuniae indigum et in novas cupiditates prsecipitem aUiciendo, eo paulatim progressus est ut per speciem convivii, quotiens Galba apud Othonem epularetur, cohorti excubias agenti viritim centenos nummos divi- deret ; quam velut publicam largitiouem Otho secreti- oribus apud singulos prsemiis intendebat, adeo animosus corruptor ut Cocceio Proculo speculatori, de parte finium cum vicino ambigenti, universum vicini agrum sua pecunia emptum dono dederit, per socordiam prse- 25 fecti, queni nota pariter et occulta fallebant. Sed tum e libertis Onomastum futuro sceleri praefecit, a quo Barbium Proculum tesserarium speculatorura et Vetu- rium optionem eoruudem perductos, postquam vario sermone callidos audacesque coguovit, pretio et pro- missis onerat, data pecunia ad pertentandos plurium 2 animos. Suscepere duo manipulares iDiperium populi HISTORIARUM I. 22—27. 15 A. D. 69.] llomaui transferendum, et transtulerunt, In conscien- tiam facinoris pauci adsciti. Suspensos ceteronim 3 auimos diversis artibus stimulant, primores militum per beneficia IS^Ymphidii ut suspectos, vulgus et ceteros ira et desperatione dilati toties donativi. Erant quos 4f memoria Neronis ac desiderium prioris licentige accen- deret. In commune omues metu rautandse militiae.s terrebantur. Infecit ea tabes legionum quoque et 26 auxiliorum motas jam mentes, postquam vulgatum erat labare Germanici exercitus fidem. Adeoque parata2 apud malos seditio, etiam apud integros dissimulatio fuit, ut postero Iduum [dieram] redeuntem a coena Othonem rapturi fueriut, ni incerta noctis et tota urbe sparsa militum castra nec facilem inter temulentos con- sensum timuissent, non rei publicae cura, quam foedare prineipis sui sanguine sobrii parabant, sed ne per tenebras, ut quisque Pannonici vel Germanici exercitus militibus oblatus esset, ignorantibus plerisque, pro Othone destinaretur. Multa erumpentis seditionis in- dicia per conscios oppressa : quaedam apud Galbfe aures prsefectus Laco elusit, ignarus militarium animorum, consiliique quamvis egregii, quod non ipse afferret, inimicus, et adversus peritos pervicax. Octavo decimo 27 Kalendas Febraarias sacrificanti pro sede Apollinis Galbse haruspex Umbricius tristia exta et instantes insidias ac domesticum hosteni prsedicit, audiente Othone (nam proximus adstiterat,) idque ut Isetum e contrario et suis cogitationibus prosperum interpretante. Xec multo 2 post libertus Onomastus nuntiat exspectari eum ab architecto et redemptoribus ; quse significatio coeun- tium jam militum et paratse conjuratiouis convenerat. Otho, causam digressus requirentibus, cum emi sibiS prsedia vetustate suspecta eoque prius exploranda finx- 16 TACITT [A. U. C. 822. isset, innixus liberto per Tiberianam domum in Ve- labrum, inde ad milliarium aureum sub sedem Saturni 4pergit. Ibi tres et viginti specidatores consalutatum imperatorem, ac paucitate salutautium trepidum, et sellse festinanter impositum strictis mucronibus ra- 5 piunt. Totidem ferme milites in itinere aggregantur, alii conscientia, plerique miraculo, pars clamore et gaudiis, pars silentio, animum ex eveutu sumpturi. 28Stationem in castris agebat Julius Martiaiis tribunus. Is magnitudine subiti sceleris, an corrupta latius castra, et, si contra tenderet, exitium metuens, prsebuit pleris- 2que suspicionem conscientiae. Anteposuere ceteri quo- que tribuni centurionesque prsesentia dubiis et honestis. 3 Isque habitus animorum fuit ut pessimum facinus auderent pauci, plures vellent, omnes paterentur. 29 Ignarus interim Galba et sacris intentus fatigabat alieni jam imperii deos, cum affertur rumor rapi in castra incertum quem senatorem, mox, Otlionem esse qui raperetur ; simul ex tota urbe, ut quisque obvius fuerat, alii formidine augentes, quidam minora vero, ne tum 2 quidem obliti adulationis. Igitur consultantibus pla- cuit pertentari aniraum cohortis quse in Palatio statio- nem agebat, nec per ipsum Galbam, cujus integra S auctoritas majoribus remediis servabatur. Piso pro gradibus domus vocatos in hunc modum ailocutus est : — " Sextus dies agitur, commilitones, ex quo ignarus futuri, et sive optandum hoc nomen sive timendum 4 erat, Csesar adscitus sum. Quo domus nostrae aut rei pubKcse fato, in vestra manu positum est, non quia meo nomine tristiorem casum paveam, ut qui adversas res expertus cum maxime discam ne secundas quidem minus discriminis habere : patris et senatus et ipsius imperii vicem doleo, si nobis aut perire hodie necesse HISTORIARUM I. 27—31. 17 A. D. 69.] est aiit, qiiod seque apud bonos miserum est, occidere. Solatium proximi motus liabebamus incruentam urbem 5 et res sine discordia translatas. Provisum adoptione videbatur, ut ne post Galbam quidem bello locus esset. Nihil arrogabo mihi nobilitatis aut modestiae. Neque 30 enim relatu virtutum in comparatione Othonis opus est. Vitia, quibus solis gloriatur, evertere imperiuin, 2 etiam cum amicum imperatoris ageret. Habitune et incessu, an illo muliebri ornatu mereretur imperium? falluntur quibus bixuria specie liberalitatis imponit. Perdere iste sciet, donare nesciet. Stupra nunc et 3 comissationes et feminarum coetus volvit animo : hseo principatus prsemia putat, quorum libido ac voluptas penes ipsum sit, rubor ac dedecus penes omnes. Kemo 4 enim unquam imperium flagitio quaesitum bonis artibus exercuit. Galbam consensus generis humani, me Galba 5 consentieutibus vobis Caesarera dixit. Si res publica et senatus et populus vacua nomina sunt, vestra, com- militones, interest ne imperatorem pessimi faciant. Legionum seditio adversus duces suos audita est ali-6 quando : vestra fides famaque illsesa ad hunc diem mansit. Et Nero quoque vos destituit, non vos Nero- 7 nem. Minus triginta transfugse et desertores, quos centurionem aut tribunum sibi eligentes nemo ferret, imperium assignabunt ? admittitis exemplum ? et quies- cendo commune crimen facitis ? transcendet haec licentia in provincias; et ad nos scelerum exitus, bellorum ad vos pertinebunt. Ivec est plus quod pro csedeg priucipis quam quod innocentibus datur, sed perinde a nobis donativum ob fidem quam ab aliis pro facinore accipietis." Dilapsis speculatoiibus, cetera cohors nonSl aspernata concionantem, ut turbidis rebus evenit, forte magis et nullo adhuc consilio parat signa q^iiam, quod TAC.jTOM.IX. C 18 TACITI [A U. C. 822. 2 postca creditum est, insidiis et simulatione. Missus et Celsus Marius ad electos Illyrici exercitus, Yipsauia iu 3 porticu tendentes. Praeceptum Amulio Sereno et Do- mitio Sabino primipilaribus ut Germanicos milites e 4 Libertatis atrio accerserent. Legioni classicse diffidebat, infestse ob csedem commilitonum, quos primo statim Sintroitu trucidaverat Galba. Pergunt etiam in castra prsetorianorum tribuni, Cetrius Severus, Subrius Dexter, Pompeius Longinus, si incipiens adbuc et necdum 6 adulta seditio melioribus consiliis flecteretur. Tribuuo- rum Subrium et Cetrium adorti milites minis, Longinum manibus coercent exarmantque, quia non ordine militiae, sed e Galbse amicis, fidus principi suo et desciseentibus 7 suspectior erat. Legio classica niliil cunctata pra^toria- nis adjungitur. Illyrici exercitus electi Celsum ingestis Spilis proturbant. Germanica vexilla diu nutavere, invalidis adliuc corporibus et placatis animis, quod eos a Nerone Alexandiiam prsemissos atque inde rursus longa navigatione aegros impensiore cura Galba refove- 32bat. Universa jam plebs Palatium implebat, mixtis servitiis, et dissono clamore csedem Othonis et con- juratorum exitium poscentium, ut si in circo ac tbeatro ludicrum aliquod postularent : neque illis judicium aut veritas, quippe eodem die diversa pari certamine pos- tulaturis, sed tradito more quemcunque principem adulandi licentia acclamationum et studiis inanibus. 2lnterim Galbam duse sententiae distinebant. Titus Vinius manendum intra domum, opponenda servitia, fir- 3 mandos aditus, non eundum ad iratos censebat. Daret malorum pseniteutiae, daret bonorum consensui spatium. 4 Scelera inipetu, bona consilia mora valescere. Denique eundi ultro, si ratio sit, eandem mox facultatem ; re- 33 gressus, si pseniteat, in aliena potestate. Festinandum HISTORIARUM I. 31—35. 19 A. D. 69.]. ceteris videbatur, autequam cresceret invalida adliuc conjuratio paucorum. Trepidaturum etiam Otlionem, 2 qui furtim digressus, ad iguaros illatus, cunctatione nunc et seguitia terentium tempus imitari principem discat. Kon exspectandum, ut compositis castris forum 3 invadat et prospectante Galba Capitolium adeat, dum egregius imperator cujn fortibus amicis janua ac limiiie teuus domum cludit. Obsidionem nimirum toleraturos : 4 et praeclarum in servis auxilium, si consensus tantaj multitudinis, et, quse plurimum valet, prima indignatio elanguescat. Proinde intuta quse indecora. Yel si ca- 5 dere necesse sit, occun-endum discrimini : id Otlioni invidiosius et ipsis honestnm. Repugnantem huic sen- 6 tenti£e Vinium Laco miuaciter invasit, stimulante Icelo privati odii peitinacia in publicum exitium. jS^ec diutius 34 Galba cunctatus speciosiora suadentibus accessit. Prse- missus tamen in castra Piso ut juvenis magno nomine, 2 recenti favore, et infensus Tito Vinio, seu quia erat, seu quia irati ita volebant ; et facilius de odio creditur. Vixdum egresso Pisone occisum in castris Otlionem vagus primum, et incertus rmnor : mox, ut in magnis meudaciis, interfuisse se quidam et vidisse affirmabaat, credula fama inter gaudentes et incuriosos. MultiS arbitrabantur compositum auctumque rumorem mixtis jara Othonianis, qui ad evocandum Galbam Iseta falso vulgaverint. Tum vero non populus tantum et imperita 35 plebs in plausus et immodica studia, sed equitum pleri- que ac senatorum, posito metu incauti, refractis Palatii foribus ruere intus ac se Galbse ostentare, prsereptam sibi ultionem querentes. Ignavissimus quisque, et, ut res 2 docuit, in periculo non ausurus, nimii verbis, linguse feroces ; nemo scire, et omnes afiirmare, donec inopia veri, et consensu errantium victus, sumpto thorace 20 TACITI [A.U.C. 822. Galba, irruenti tiirbse neque setate neque corpore sistens, 3 sella levaretur. Obvius in Palatio Julius Atticus specu- hitor, cruentum gladium ostentans, occisum a se Otho- nem exclamavit ; et Galba, " Commilito," inquit, "quis jussit?" insigni animo ad coercendam militarem licentiam, minantibus intrepidus, adversus blandientes incorruptus. 36 Haud dubise jam in castris omnium mentes ; tan- tnsque ardor ut non contenti agmine et corporibus in suggestu, in quo paulo ante aurea Galbee statua fuerat, medjum inter signa Othonem vexillis circumdarent. 2 Kec tribunis aut centurionibus adeundi locus : gre- garius miles caveri insuper prgepositos jubebat. Stre- pere cuncta clamoribus et tumultu et exhortatione mutua, non tanquam in populo ac plebe, variis segni adulatioue vocibus, sed ut quemque affluentium militum aspexerant, prensare manibus, complecti arniis, collocare juxta, prgeire sacramentum, modo imperatorem militibus 3 modo milites imperatori commendare. Nec deerat Otho, protendens manus, adorare vulgum, jacere oscula, et 4 ornnia serviiiter pro dominatione. Postquam universa classicorum legio sacramentum ejus accepit, fidens viri- bus, et quos adhuc singulos exstimulaverat, accendendos 37 in commune ratus, pro vallo castrorum ita ccepit :— " Quis ad vos processerim, commilitones, dicere non possum, quia nec privatum me vocare sustineo princeps a vobis 2nominatus, nec principem alio imperante. Vestrum quoque nomenin incerto erit, donec dubitabitur impera- 3 torem populi Romani in castris an hostem habeatis. Au- ditisne ut pana mea et supplicium vestrum simul postu- lentur? adeo manifestum est neque perire uos neque 4 salvos esse nisi una posse. Et, cujus lenitatis est Galba, jam fortasse promisit, ut qui nullo exposcente tot millia 5 innocentissimorum militum trucidaverit. Horror ani- HISTORIARUM I. 33—38. 21 A. D. 69] niiim subit, quotiens recordor feralem iutroitum et h-mc solam Galb^e victoriam, cum iu oculis urbis de- cimari deditos juberet, quos deprecantes in fidem ac- ceperat. His auspiciis urbem ingressus, quam gloriam 6 ad principatum attulit nisi occisi Obultronii Sabini et Cornelii Marcelli in Hispauia, Betui Chilonis in Gallia, Fonteii Capitonis in Germania, Clodii Macri in Africa, Cingonii in via, Turpiliani in urbe, Kympliidii in castris ? Quee usquam provincia, quse castra simt, nisi 7 cruenta et maculata, aut ut ipse pra^dicat, emendata et correcta ? nam quse alii scelera, hic remedia vocat, dum falsis nominibus severitatem pro ssevitia, parsimouiam pro avaritia, supplicia et contumeUas vestras discipli- nam appellat. Septem a Neronis fine menses sunt, et 8 jara pkis rapuit Icekis quam quod Polycliti et Yatinii et JilgiaK paraverunt. Miuore avaritia ac licentiag grassatus esset T. Yiuius, si ipse imperasset : nunc et subjectos nos habuit tanquam suos, et viles ut ahenos. Una illa domus sufficit donativo, quod vobis nuuquamlO datur et quotidie exprobratur. Ac, ne qua saltem in38 successore Galbse spes esset, accersit ab exsilio quem tristitia et avaritia sui similiimum .judicabat. Yidistis, 2 commilitones, notabili tempestate etiam deos infaustam adoptionem aversantes. Idem senatus, idem populia E-omani animus est. Yestra virtus exspectatur, apud quos onme honestis cousiliis robur, et sine quibus quamvis egregia invahda sunt. jS'on ad bellum vos nec 4 ad periculum voco : omnium militum arma nobiscum sunt. Nec una cohors togata defendit nuuc Galbam, 5 sed detiuet, Cum vos aspexerit, cura signum meum acceperit, hoc sohim erit certauien, quis mihi plurimum imputet. Nullus cunctationis locus est iu eo consilio 6 quod non potest laudari nisi peractura." Aperire 22 TACITI [A. U. C. 822. 7 deinde armaraentariuin jussit. Rapta statim arma, sine more et ordine militise, ut prsetorianus aut legionarius insignibus suis distingueretur : miscentur auxiliaribus galeis scutisque, nullo tribunorum centurionumve ad- liortante, sibi quisque dux et instigator ; et prsecipuum pessimorum incitamentum, quod boni mserebant. 39 Jam exterritus Piso fremitu crebrescentis seditionis et vocibus in urbem usque resonantibus, egressum interim Galbam et foro appropinquantem assecutus erat ; jam Marius Celsus haud Iseta retulerat, cum alii in Palatium redire, alii CapitoKum petere, plerique Rostra occupanda censerent, plures tantum sententiis aliorum contradicerent, utque evenit in consiliis inlelici- 2bus, optima viderentur quorum tempus efFugerat. Agi- tasse Laco ignaro Galba de occidendo Tito YLnio dicitur, sive ut poena ejus animos militum mulceret, seu conscium Othonis credebat, ad postremum vel odio. 3 Hsesitationem attulit tempus ac locus, quia initio ca;dis orto diflBcilis modus. Et turbavere consilium trepidi nuntii ac proximorum diffugia, languentibus omnium studiis qui primo alacres fidem atque animum osten- 40taverant. Agebatur huc illuc Galba, vario turbae fluctuantis impulsu, completis undique basilicis ac 2templis, lugubri prospectu. Neque populi aut plebis ulia vox, sed attoniti vultus et conversaj ad omnia 3aures. Non tumultus, non quies, quale magni metus et magnse irse silentium est. Othoni tamen armari 4 plebem nuntiabatur. Ire praecipites et occupare peri- cula jubet. Igitur milites Eomani, quasi Vologesen aut Pacorum avito Arsacidarum solio depulsuri ac uon imperatorem suum inermem et scnem trucidare per- gerent, disjecta plebe, ])roculcato senatu, truces armis, rapidi equis forum irrumpunt. Nec illos Capitolii HISTORIARUM I. 38—43. 23 A. D. 69.] aspectus et iniiniiientiuin templorum religio et priores et futuri principes terruere, quo minus facerent scelus cujus ultor est quisquis successit. Yiso cominus 41 armatorum agmine, vexillarius comitatee Galbam co- liortis (Atilium Yergilionem fuisse tradunt,) dereptara Galbae imaginem solo afflixit. Eo signo manifesta iu 2 Othonem omnium militum studia, desertum fuga populi forum, destricta adversus dubitantes tela, Juxta Curtii 3 lacum trepidatione ferentium Galba projectus e sella ac proYolutus est. Extremam ejus vocem, ut cuique 4 odium aut admiratio fuit, varie prodidere. Alii sup- pliciter interrogasse quid mali meruisset ; paucos dies exsolvendo donativo deprecatum. Piures obtulisse 5 ultro percussoribus jugulum : agerent ac ferirent, si ita e re publica videretur. Non interfuit occidentium 6 quid diceret. De percussore non satis constat. Qui- dam Terentium evocatum, alii Lecanium ; crebrior fama tradidit Camurium quintse decimre legiorjs militem impresso gladio jugulum ejus liausisse. Ceteri crura bra- 7 chiaque (nam pectus tegebatm-,) fcede laniavere ; pleraque vubiera feritate et ssevitia trunco jam corpori adjecta. Titum iiide Yinium invasere. De quo et ipso ambigi-42 tur, consumpseritne vocem ejus instans metus, an pro- clamaverit non esse ab Othone mandatum ut occide- retur, Quod seu finxit formidine seu conscientiam 2 conjurationis confessus est, huc potius ejiis vita famaque inclinat, ut conscius sceleris fuerit cujus causa erat. Ante sedem divi Julii jacuit primo ictu in popHtem, mox 3 ab Julio Caro legionario milite in utrumque latns trans- verberatus. Insignem illa die virum Sempronium Den- 43 sum eetas nostra vidit. Ceuturio is prsetoriae cohortis, a Galba custodise Pisonis additus, stricto pugione oc- currens armatis et scehis exprobrans, ac modo manu 24 TACITI [A. U. C. 822. modo voce vertendo in se percussores, quanquam vul- 2nerato Pisoni efFugium dedit. Piso iu sedeni Vestse pervasit, exceptusque misericordia publici servi et cou- tubernio ejus abditus, non religione nec cserimoniis sed latebra imminens exitium differebat, cum advenere missu Othonis, nominatim in csedem ejus ardentes, Sulpicius Plorus e Britannicis cohortibus, nuper a Galba civitate donatus, et Statius jMurcus speculator; a quibus 44 protractus Piso in foribus templi trucidatur. Nullam caedem Otho majore Isetitia excepisse, nullum caput tam insatiabihbus oculis perlustrasse dicitur, seu tum priinum levata omni sollicitudine mens vacare gaudio coeperat, seu recordatio majestatis in Galba, amicitise in Tito Viuio quamvis immitem animum imagine tristi confuderat : Pisonis ut inimici et semuli csede Isetari jus fasque cre- 2debat. Prsefixa contis capita gestabantur, inter signa cohortium, juxta aquilam legionis, certatim ostentauti- bus cruentas manus qui occideraut, qui interfuerant, qui vere qui falso ut pulchrum et memorabile facmus jacta- Sbant. Plures quam centum viginti libellos prsemium exposcentium ob aliquam notabilem illa die operam Vitellius postea invenit ; omuesque conquiri et interfici jussit, non honore Galbse, sed tradito principibus morc, munimentum ad preesens, in posterum ultionem. 45 Alium crederes senatum, alium populum. Ptuere cuncti in castra, anteire proximos, certare cum prsecur- rentibus, increpare Galbam, laudare militum judiciura, exosculari Othonis manum ; quantoque magis falsa 2 erant quse fiebant, tanto plura facere. Nec aspemabatur singiJos Otho, avidum et minacem militum animum gvoce vultuque temperans. Marium Celsum consulem designatum et Galbse usque in extremas res amicum fidumque ad supplicium expostulabant, industrise ejiis HISTORIARUM I. 43—40. 25 A. D. C9.]. innocentiseque quasi malis artibus infensi. Csedis et 4 pra^darum initium et optimo cuique perniciem quoeri apparebat. Sed Otlioni nondum auctoritas incrat ad 5 proliibendum scelus : jubere jam poterat. Ita simula- tione irse, vinciri jussum et majores ])oenas daturum affirmans, prsesenti exitio subtraxit. Omnia deinde arbi- 46 trio militum acta. Praetorii praefectos sibi ipsi legere, Plotium Pirmum e manipularibus quondam, tum vigili- bus prsepositum et incolumi adhuc Galba partes Otliouis secutum. Adjungitur Licinius Proculus, intima familia- 2 ritate Othonis, suspectus consilia ejus fovisse. Urbi Flaviura Sabinum prsefecere, judicium Neronis secuti, sub quo eandem curam obtinuerat, plerisque Yespasia- uum fratrem in eo respicientibus. Plagitatum ut va- 3 cationes pra^stari centurionibus solitse remitterentur. !Namque gregarius miles ut tributum annuum pendebat. Quarta pars manipuli sparsa per commeatus aut in ipsis 4 castris vaga, dum mercedem centurioni exsolveret, neque modum oneris quisquam neque genus qusestus pe]isi habebat. Per latrocinia et raptus aut servilibus 5 miuisteriis militare otium redimebant. Timi locuple- tissimus quisque railes labore ac ssevitia fatigari, donec vacationem emeret. Ubi sumptibus exhaustus socordia 6 insuper elanguerat, inops pro locuplete et iners pro strenuo in raanipulum redibat ; ac rursus alius atque alius, eadem egestate ac licentia corrupti, ad seditiones' et discordias et ad extremum bella civilia ruebaut. Sed 7 Otho ne vulgi largitione centurionum animos averteret, fiscum suum vacationes annuas exsoluturimi promisit, rem haud dubie utilem, et a bonis postea principibus perpetuitate disciplinae firmatam. Laco prsefectus, tan- 8 qumn in insulam seponeretur, ab evocato, quem ad 26 TACITI [A. U. C. 822. caedem ejns Otlio preemiserat, confossus ; in Marcianiim Icelum ut in libertum palam animadversum. 47 Exacto per scelera die novissimum malorum fuit lae- titia. Yocat senatum prsetor urbanus ; certant adu- 2 lationibus ceteri magistratus. Accurrunt patres ; de- cemitur Othoni tribunicia potestas et nomen Augusti et omnes principum lionores, adnitentibus cunctis abo- lere convicia ac probra, quse promisce jacta hsesisse 3 animo ejus nemo sensit. Omisisset offensas an dis- tulisset, brevitate imperii in incerto fuit. Otho, cruento adhuc foro, per stragem jacentium in Capitolium atque inde in Palatium vectus concedi corpora sepulturse 4 cremarique permisit. Pisonem Verania uxor ac frater Scribonianus, Titum Yinium Crispina filia composuere, quaesitis redemptisque capitibus, quse venalia interfec- 48tores servaverant. Piso unum et tricesimum setatis annum explebat, fama meliore quam fortuna. Pratres ejus Magnum Claudius, Crassmn Nero interfecerant. 2lpse diu exsul, quatriduo Caesar, properata adoptione ad hoc tantum majori fratri prselatus cst, ut prior 3 occideretur. Titus Yinius quinquaginta septem annos variis moribus egit. Pater illi praetoria familia, mater- 4nus avus e proscriptis. Prima militia infamis legatum Cahdsium Sabinum liabuerat, cujus uxor mala cupidine visendi situm castrorum, per noctem miHtari habitu ingressa, cum vigilias et cetera militise munia eadem lascivia temerasset, in ipsis principiis stuprum ausa ; et 5 criminis hujus reus Titus Yinius arguebatur. Igitur jussu C. Csesaris oneratus catenis, mox mutatione tem- porum dimissus, cursu honorum inoffenso legioni post preeturam prsepositus probatusque; ser\-ili deinceps pro- loro respersus est tauquam scyphum aureum iu couvivic HISTORIARUM I. 46-50. 27 A. D. C9.] Claudii fiiratus ; et Claudius postera die soli ommum Vinio fictilibus ministrari jussit. Sed Vinius pro-G consulatu Galliam Narbonensem severe integreque rexit. Mox Galbae amicitia iu abruptum tractus, audax, calli- 7 dus, promptus et, prout animum intendisset, pravus aut industrius, eadem vi. Testamentum Titi Vinii 8 magnitudiue opum irritum ; Pisonis supremam volun- tatem paupertas firmavit. Galbse corpus diu neglectum 49 et licentia tenebrarum plurimis ludibriis vexatum dis- peusator Argius, e prioribus servis, bumili sepultura in privatis ejus hortis coutexit. Caput per lixas calones- 2 que sujGoxum laceratumque, ante Patrobii tumulum (li- bertus is Iseronis punitus a Galba fuerat.) postera demum die repertum et cremato jam corpori admixtum est. Hunc exitum habuit Servius Galba, tribus et3 septuaginta anuis quinque principes prospera fortuua einensus, et alieno imperio feiicior quam suo. Vetus4 in familia nobilitas, maguse opes : ipsi medium ingenium, magis extra vitia quam cum virtutibus. Famae nec5 incuriosus nec venditator. Pecunise alieuse non appe- tens, suse parcus, pubHcse avarus. Amicorum libertorum- 6 que, ubi iu bonos incidisset, siue repreheusione patiens, si mali forent, usque ad ciJpam ignarus. Sed claritas 7 natalium et metus temporum obteutui, ut quod segnitia erat, sapientia vocaretur. Dum vigebat setas, mLlitariS laude apud Gerrnanias floruit. Pro consule Africam moderate, jam senior citeriorem Hispaniam pari justitia continuit, major privato visus, dura privatus fuit, et omuium consensu capax imperii, nisi imperasset. Trepidam urbem, ac simul atrocitatem recentis scele-50 ris, simul veteres Othonis mores paventem, novus insuper de Vitellio nuntius externiit, ante csedem Galb^ suppressus, ut tantum superioris Germaniae exercitum 28 TACITI [A. U. C. 822. 2clescivisse ci-ederetur. Tuni duos omnium mortalium impudicitia ignavia luxuria deterrimos velut ad per- dendum imperium fataliter electos non senatus modo et eques, quis aliqua pars et cura rei publicae, sed vulgus Squoque palam maerere. Nec jam recentia ssevse pacis exempla, sed repetita bellorum civilium memoria captam totiens suis exercitibus urbem, vastitatem Italiae, di- reptiones provinciarum, Pliarsaliam Philippos et Peru- siam ac Mutinam, nota publicarum cladium nomina, 4 loquebantur. Prope eversum orbem etiam cum de principatu inter bonos certaretur ; sed mansisse C. Julio, mansisse Csesare Augusto victore imperium ; mansuram fuisse sub Pompeio Brutoque rem publicam. 5 Nunc pro Othone an pro Titeilio in templa ituros ? utrasque impias preces, utraque detestauda vota, inter duos quorum bello solum id scires, deteriorem fore qui 6 vicisset. Erant qui Vespasianura et arma Orientis au- gurarentur. Et ut pptior utroque Vespasianus, ita bel- lum aliud atque alias clades horrebant. Et ambigua de Vespasiano fama ; solusque omnium ante se princi- pum in melius mutatus est. 51 Nuuc initia causasque motus Vitelliani expediara. Cseso cum omnibus copiis Julio Vindice, ferox prteda gloriaque exercitus, ut cui sine labore ac periculo ditis- siini belli victoria evenisset, expeditionem et aciem, 2 prsemia quam stipendia malebat. Diu infractuosam et asperam militiam toleraverant ingenio loci cselique et severitate disciplinse, quam in pace inexorabilem dis- cordiaL- civium resolvunt, paratis utriuque corruptoribus 3 et perfidia impunita. Viri, arma, equi ad usum et ad decus supererant. Sed ante bellum centurias tantum suas turmasque noverant ; exercitus finibus provincia- 4rum discernebantur. Tum adversus Vindicem con- HISTORIARUM I. 50—52. 29 A. D. 69.] tractfe legiones, seque et Gallias expertse, queerere rursum arma novasque discordias ; nec socios, ut olim, sed hostes et victos vocabant. Nec deerat pars Gal- 5 liarum, quse E.lienum accolit, easdem partes secuta, ac tura acerrima instigatrix adversum Galbianos : lioc enim nomen fastidito Yindice iudiderant. Igitur Se- 6 quanis iEduisque ac deinde, prout opulentia civitatibus erat, infensi, expugnationes urbium, populationes agro- rum, raptus penatium liauserunt animo, super avaritiam et arrogantiam, prsecipua validioium vitia, contumacia Gallorum irritati, qui remissam sibi a Galba quartam tiibutorum partem et publice donatos in ignominiam exercitus jactabant. Accessit callide vnlgatum, temere 7 creditum, decimari legiones et promptissimum quemque centurionum dimitti. Undique atroces nuntii, sinistra 8 ex urbe fama ; infensa Lugdunensis colonia, et, pertinaci pro Nerone fide, fecunda rumoribus. Sed plurima ad 9 fingendum credendumque matevies in ipsis castris, odio, nietu, et ubi vires suas respexerant, secuiitate. Sub 52 ipsas superioris anni Kalendas Decembres Aulus Yi- tellius inferiorem Germaniam ingressus, hiberna le- gionum cum cura adierat. Redditi plerisque ordines, 2 remissa ignominia, allevatse notae, plura ambitione, quse- dam judicio, in quibus sordem et avaritiam Fonteii Capitonis adimendis assignandisve militise orflinibus integre mutaverat. jS^ec consularis legati mensura, sed 3 in raajus omnia accipiebantur. Et ut Yitellius apud severos humilis, ita comitatem bonitatemque faventes vocabant, quod sine modo, sine judicio donaret sua, largiretur aliena; simul aviditate imperandi ipsa vitia pro virtutibus interpretabantui-. Multi in utroque ex- 4 ercitu, sicut modesti quietique, ita mali et strenui. Sed profusa cupidine et insigni temeritate legati !&- 30 TACITI [A. U. C. 822. 5 gionum, Alienus Caecina et Fabius Valens ; e quibus Valens uifensus Galboe tanquam detectam a se Vergiuii eunctationem, oppressa Capitonis consilia ingrate tulis- set, instigare Vitellium, ardorem mLlitura ostentans. 6 Ipsum celebri ubique fama, nullam in Flacco Hordeonio moram ; affore Britanniam, secutura Germanorum ausi- lia ; male fidas provincias, precarium seni imperium 7 et brevi transiturum. Panderet modo sinum et veni- enti Fortunee occurreret. Merito dubitasse Verginium equestri familia, ignoto patre, imparem, si recepisset 8 iniperium, tutum, si recusasset. Vitellio tres patris consulatus, censuram, collegium Caesaris et imponere jam- pridem imperatoris dignationem et auferre privati 53 securitatem. Quatiebatur his segne ingenium, ut con- cupisceret magis quam ut speraret. At in superiore Germania Caecina decora juventa, corpore ingens, animi immodicus, scito sermone, erecto incessu studia militum 2 illexerat. Hunc juvenem Galba, qusestorem in Bsetica, impigre in partes suas transgressum legioni prseposuit ; mox compertum publicam pecuniam avertisse, ut €- 3 culatorem flagitari jussit. Caecina aegre passus miscere cuncta et privata vubiera rei publicse malis operire 4statuit. Nec deerant in exercitu semina discordiae, quod et bello adversus Vuidicem universus affuerat, nec nisi occiso Nerone translatus in Galbam, atque in eo ipso sacramento vexilKs inferioris Germanise prse- 5 ventus erat. Et Treveri ac Liugones, quasque alias civitates atrocibus edictis aut damno finium Galba perculerat, hibernis legionum propius miscentur ; unde seditiosa colloquia, et inter paganos corruptior miles, 54 et in Verginium favor cuicunque alii profuturus. Mi- serat civitas Lingonum vetere instituto dona legio- 2 nibus, dextras, hospitii insigne. Legati eorum iu HISTORIARUM I. 52—55. 31 A. D. 69.] squalorem msestitiamque compositi, per prineipia per coiitubernia raodo suas injurias modo vicinarum civita- tium prsemia, et ubi pronis militum auribus accipiebantur, ipsius exercitus pericula et contumelias conquerentes accendebant animos. Nec procul seditione aberant, 3 cum Hordeonius Flaccus abire legatos, utque occultior digressus esset, nocte castris excedere jubet. Inde4 atrox rumor, affirmantibus plerisque interfectos, ac nisi ipsi consulerent, fore ut acerrimi militum et prsesentia conquesti per tenebras et inscitiam ceterorum occide- rentur. Obstringuntur inter se tacito fcedere legiones. 5 Adsciscitur auxiliorum miles, primo suspectus tanquam circumdatis cohortibus alisque impetus in legiones pa- raretur, mox eadem acrius volvens, faciliore inter malos consensu ad bellum quam in pace ad concordiam, Liferioris tamen Germanise legiones sollemni Kalendarum 55 Jannariarum sacramento pro Galba adactse, multa cuncta- tione et raris primornm ordinum vocibus, ceteri silentio proximi cujusque audaciam exspectantes, insita morta- Hbus natura, propere sequi quse piget inclioare. Sed 2 ipsis legionibus inerat diversitas animornm. Primani quintanique turbidi adeo ut quidam saxa in Galbae ima- gines jecerint : quinta decima ac sexta decima legiones nihil ultra fremitum et minas ausse initium erumpendi circumspectabant. At in superiore exercitu quarta ac 3 duodevicesima legiones, isdem hibemis tendentes, ipso Kalendarura Januariarura die dirumpunt imagines Galbse, quarta legio promptius, duode\acesima cunctanter, mox consensu. Ac ne reverentiam imperii exuere viderentur, 4 senatus populique Eomani obliterata jam nomina sa- cramento advocabant, nullo legatorum tribunorumve pro Galba nitente, quibusdam, ut in tumuitu, notabilius turbantibus. Non tamen quisquam in modum concionis 5 32 TACITI [A, U. C. 822. aut suggestu locutus. Neque enim erat adhuc cui iin- 56putaretur. Spectator flagitii Hordeonius Haccus con- sularis legatus aderat, non compescere ruentes, non retinere dubios, non cohortari bonos ausus, sed segnis, 2pavidus et socordia innocens. Quatuor centuriones duodevicesimge legionis, N onius Receptus, * Donatius Yalens, Romilius Marcellus, Calpurnius E,epentinus, cum protegerent Galbse imagines, impetu miUtum ab- 3 repti vinctique. Nec cuiquam ultra fides aut meraoria prioris sacramenti, sed quod in seditionibus accidit, unde plures erant, omnes fuere. Kocte quse Kalendas Januarias secuta est, in colo- niam Agrippinensem aqiiilifer quartse legionis epulanti Yitellio nuntiat quartam et duodevicesimam legiones, projectis Galbae imaginibus, in senatus ac populi Ro- 4 mani verba jurasse. Id sacramentum inane visum : occupari nutantem fortunam et offerri principem pla- 5cuit. ISIissi a Yitellio ad legiones legatosque qui de- scivisse a Galba superiorem exercitum nuntiarent : proinde aut bellandum adversus desciscentes, aut, si coucordia et pax placeat, faciendum imperatorera ; et 57minore discrimine sumi principem quam quseri. Prox- ima legionis primee hiberna erant, et promjitissimus e 21egatis Fabius Valens. Is die proximo colouiara Agrip- pinensem cum equitibus legionis auxiliariorumque gres- 3sus imperatorem YiteUium consalutavit. Secutae in- genti certamine ejusdem provinciae legiones ; et superior exercitus, speciosis senatus populique Ilomani nomini- bus relictis, tertiura Tsonas Januarias Yitellio accessit. 4Scires illum priore biduo non penes rem publicam fuisse. Ardorem exercituum Agrippinenses Treviri Lingones sequabant, auxilia equos arma pecunias of- ferentes, ut quisque corpore opibus ingenio validus. HISTORIAKUM I. 55—59. 33 A.D. 69.] Nec principes modo colomaram aut castroram, quibus 5 prseseutia ex affluenti et parta victoria magnae spes : sed mauipuli quoque et gregarius miles viatica sua et balteos phalerasque, insignia armorum argento decora, loco pecunise tradebant, iustinctu et impetu et avaritia. Igitur laudata militum alacritate, Yitellius ministeriaoS principatus, per libertos agi soKta, in equites Romanos dis- ponit ; vacationes centurionibus ex fisco numerat ; ssevi- tiam militum plerosque ad poenam exposcentium ssepius approbat, partim simulatione vinculorum frastratur. Pompeius Propinquus, procurator Belgicae, statim inter- 2 fectus. Julium Burdonem, Germanicse classis prsefec- tum, astu subtraxit. Exarserat in eum iracundia exer- 3 citus, tanquam crimen ac mox insidias Ponteio Capi- toni struxisset. Grata erat menioria Capitonis ; et apud 4 ssevientes occidere palam, iguoscere nonnisi fallendo Hce- bat. Ita in custodia liabitus, et post victoriam demum, 5 stratis jam militum odiis, dimissus est. Interim, ut pia- culum, objicitur centurio Crispinus ; sanguine Capitonis se craentaverat ; eoque et postulantibus manifestior et punienti vHior fuit. Julius deinde Civilis periculo cxemp- 59 tus, prsepotens inter Batavos, ne supplieio ejus ferox gens alienaretur. Et erant in civitate Lingonum octo Bata- 2 vorum eohortes, quartae decima legionis auxilia, tum dis- cordia temporum a legione digi-essse, prout inclinassent, grande momentum socise aut adversae. Nonium, Dona- 3 tium, Romilium, Calpurnium, centuriones, de quibus su- pra retulimus, occidi jussit, damnatos fidei crimine, gra- vissimo inter desciscentes. Accessere partibus Yalerius 4 Asiaticus, Belgicse provincise legatus, quem mox Yitellius generam adscivit, et Junius Bl8esus,Lugdunensis Gallise rector, cum Italica legione et ala Taurina, Lugduni tendentibus. Nec in ilseticis copiis mora, quo minuso T.vr., To*:. II, p 34< TACITI [A. U. C. 822. statim adjungerentur. Ne in Britamiia quidem dubi- tatum. 60 Praeerat Trebellius Maximus, per avaritiam ac sorde contemptus exercitui invisusque. Accendebat odium ejus Roscius Ceelius legatus vicesimse legionis, olim discors, sed occasione civilium armorum atrocius proruperat. 2 Trebellius seditionem et confusum ordinem disciplinse Ca?lio, spoliatas et inopes legiones Cselius Trebellio objectabat, cum interim foedis legatorum certaminibus modestia exercitus corrupta, coque discordiae ventum ut auxiliarium quoque militum conviciis proturbatus, et aggregantibus se Cselio coliortibus alisque, desertus 3 Trebellius ad Vitellium perfugerit. Quies provincifcc quanqiiam remoto consulari mansit : rexere legati le- gionum, pares jure, Ca;lius audendo potentior. 61 Adjuucto Britannico exercitu, ingens viribus opibus- que Vitellius duos duces, duo itinera bello destinavit. Tabius Valens allicere, vel, si abnuerent, vastare Gallias, et Cottianis Alpibus Italiam irrumpere, Caecina propiore 2 transitu, Poeninis jugis degredi jussus. Valenti inferioris exercitus electi, cum aquila quiutae legionis et cohortibus alisque, ad quadraginta millia arm.atorum data ; triginta millia Ca^cina e superiore Germauia ducebat, quorum 3 robur legio una, prima et vicesima, fuit. Addita utrique Germanorum auxilia, e quibus Vitellius suas quoque C2 copias supplevit, tota mole belli secuturus. Mira inter exercitum imperatoremque diversitas. Instare miles, arma poscere, dum Gallias trepident, dum Hispanise 2 cunctentur. Non obstare hiemem neque ignavaj pacis moras. Invadendam Italiam, occupandam urbem. Ni- liil in discordiis civilibus festinatione tutius, ubi facto S magis quam consulto opus esset. Torpebafc Vitellins, et fortunam priRcipatus inerti luxu ac prodigis epuiis prppsumebat, mcdio diei temuleutus et sagina gravis. HISTORIARUM I. 59—64. 35 A. D. 69.] cum lamen ardor et vis militum ultro ducis munia implebat, ut si adesset imperator et strenuis vel ignavis spem metumque adderet. Instructi intentique signum 4 profectionis exposcunt. j^s^omeu Germanici Yitellio sta- tim additum : Ca?sarem se appellari etiam victor pro- hibuit. Laetum augurium Fabio Yalenti exercituique, 5 quem in bellnm agebat, ipso profectiouis die aquila leni meatu, prout agmen incedcret, velut dux vias prsevo- lavit ; longumque per spatium is gaudentium militum clamor, ea qiiies interritae alitis fuit, ut liaud dubium magnae et prosperae rei omen acciperetur. Et Treviros 63 quidem, ut socios, secui-i adiere. Divoduri (Medioma- tricorura id oppidum est.) quanquam omni comitate exceptos subitus pavor terruit, raptis derepente armis ad csedem innoxia civitatis, non ob prsedam aut spoliandi cupidinem, sed furore et rabie et causis incertis, eoque dilficilioribus remediis, donec precibus ducis mitigati ab excidio civitatis temperavere. Csesa tamen ad quatuor 2 millia hominum. Isque terror Gallias invasit, ut venienti mox agmini universse civitates cum magistratibus et pre- cibus occurrerent, stratis per vias feminis puerisquc, quse- que alia placameuta hostilis irse, non quidem iu bello sed pro pace, tendebantur. Xuntium de csede Galbse et 64 imperio Othonis Fabius Yalens in civitate Leueormn accepit. Nec militum animus in gaudium aut formidine 2 permotus : bellum volvebat. Gallis cunctatio exempta, et in Othonem ac Yitellium odium par, ex Yitellio et metus. Proxima Lingonmn civitas erat, fida par- 3 tibus. Benigne excepti modestia certavere. Sed brevis Isetitia fuit cohortium intemperie, quas a legione quarta decima, ut supra memoravimus, digressas cxercitui suo Fabius Yalens adjunxerat. Jurgia primura, mox rixa 4 inter Batavos et legionarios, dum his aut illis studia 36 TACITI [A. U. C. 822. militum aggregantur, prope in prselium exarsere, ni Valens animadversione paucorum oblitos jam Batavos .0 imperii admonuisset. Frustra adversus ^duos qusesita belli causa : jussi pecuniam atque arma deferrCj gratuitos 6 insuper commeatus prsebuere. Quod -^dui formidine, Lugdunenses gaudio fecere. Sed legio Italica et ala Taurina abductee : cohortem duodevicesimam Lugduni, 7 solitis sibi hiberuis, relinqui placuit. Manlius Yalens legatus Italicse legionis, quanquam bene de partibus 8 meritus, nullo apud Vitellium honore fuit. Secretis eura criminationibus infamaverat Fabius ignarum et, quo incautior deciperetur, palam laudatum. 65 Veterem inter Lugdunenses et Viennenses discordiam proximum bellum accenderat. Multse in vicem clades, crebrius infestiusque quam ut tantum propter Neronem 2 Galbamque pugnaretur. Et Galba reditus Lugdunen- sium occasione irse in fiscum verterat ; multus contra 3 in Viennenses honor. Unde semulatio et invidia et uno amne discretis connexum odium. Igitur Lugdunenses exstimulare singulos militum et in eversionem Viennen- sium impellere, obsessam ab illis coloniam suam, adjutos Vindicis conatus, conscriptas nuper legiones in prsesi- 4 dium Galbse referendo. Et ubi causas odiorum prse- tenderant, magnitudinem prsedse ostendebant. Nec jam secreta exhortatio, sed pubhcse preces : irent ul- 5 tores, exscinderent sedem GaUici belli. Cuncta iUic externa et hostilia : se coloniam Romauam et partem exercitus et prosperarum adversarumque rerum socios. 66 Si fortuna contra daret, iratis ne rehnquerentur. His et pluribus in eundem modum perpulerant, ut ne legati quidem ac duces partium restingui posse iracundiam exercitus arbitrarentur, cum haud ignari discrimiuis sui Viennenses, velamenta et infulas prseferentes, ubi agmen HISTORIARUM I. 64—67. 37 A. D. 69.] iiicesserat, anna, geuua, vestigla prensando flexere mili- tiun animos. Addiclit Valens trecenos singulis militibus 2 sestertios. Tum vetustas diguitasque colonise valuit, et verba Fabii sdutem incolumitatemque Viennensium commendantis ^equis auribus accepta, Publice tamen 3 armis multati, privatis et promiscuis copiis juvere mili- tem. Sed fama constans fuit ipsum Valentem magna4 pecunia emptum. Is diu sordidus, repente dives muta- tionem fortunse male tegebat, accensis egestate longa cupidinibus immoderatus, et inopi juventa senex pro- digus. Lento deinde agmine per fines Allobrogum ac 5 Vocontiorum ductus exercitus, ipsa itinerum spatia et stativorura mutationes venditante duce, foedis pac- tionibus adversus possessores agrorum et magistratus civitatum, adeo minaciter ut Luco (municipium id Vo- contiorum est,) faces admoverit, donec pecunia mitiga- retur. Quoties pecuniae materia deesset, stupris et 6 adulteriis exorabatur. Sic ad Alpes perventum. Plus prsedee ac sanguinis Csecina hausit. L-ritaverant 67 turbidum ingenium Helvetii, Gallica gens, olim armis virisque, mox memoria nominis clara, de csede Galbee ignari et ViteUii imperium abnuentes. Initium beIlo2 fuit avaritia ac festinatio unetvicesimge legionis. E.a- puerant pecuniam missam in stipendium castelli, quod olim Helvetii suis militibus ac stipendiis tuebantur. jEgre id passi Helvetii, interceptis epistolis quse nomine 3 Germauici exercitus ad Pannonicas legiones ferebantur, centurionem et quosdam militum in custodia retinebant. Csecina belli avidus proximam quamque culpam, ante'-4 quam paeniteret, ultum ibat. Mota propere castra, vastati agri, direptus longa pace in modum municipii exstructus locus, amoeno salubrium aquarum usu fre- queas. Missi ad R«tica auxilia nuntii, ut versos in5 38 TACITI [A. U. C. 822. 681egionein Helvetios a tero^o aggrederentur. Illi ante discrimen feroces, in periculo pavidi, quanquam primo tumultu Claudium Severum ducem legerant, non arina noscere, non ordines sequi, non in unum consulere. 2Exitiosum adversus veteranos prcelium, intuta obsidio dilapsis vetustate moenibus. Hinc Caecina cum valido exercitu, inde E.seticai alse cohortesque et ipsorum Rse- torum juventus, sueta armis et more militise exercita. SUndique populatio et csedes. Ipsi in medio vagi, abjectis armis, magna pars saucii aut palantes, in montem 4 Yocetium perfugere. Ac statim immissa cohorte Thra- cum depulsi, et, consectantibus Germanis B.8etisque, per 5 silvas atque in ipsis latebris trucidati. Multa hominum millia ceesa, multa sub corona venumdata. Cumque dirutis omnibus Aventicum gentis caput justo agmine peteretur, missi qui dederent civitatem; et deditio 6 accepta. In Julium Alpinum e principibus, ut concito- rem belli, Csecina animadvertit : ceeteros venite vel sse- ggvitise Yitellii reliquit. Haud facile dictu est, legati Helvetiorum minus placabilem imperatorem an militem 2 invenerint. Civitatis excidium poscunt, tela ac manus in ora legatorum intentant. Ke Yitellius quidem minis ac verbis temperabat, cum Claudius Cossus, unus ex legatis, notte facundise, sed dicendi artem apta trepi- datione occultans atque eo validior, militis animura mitiga-nt, ut est mos vulgo, mutabilem subitis et tam pronum in misericordiam quam immodicus sa?vitia fuerat. 3 EfFusis lacrimis, et meliora constantius postulando, im- YoVinitatem salutemque civitati iinpetravere. Caecina paucos in Helvetiis moratus dies, dum sentcntiae Vitellii certior fieret, simul transitum Alpium parans, loctum ex Italia nuutium accipit, alam Silianam circa Padum 2agentem sacraniento Yitellii accessisse. Proconsulem HISTORIARUM I. 67—71. 39 A. D. 69.] Vitelliuni Siliani in Africa habuerant ; mox a Nerone, ut in ^gyptuni praemitterentur, exciti, et ob bellum Viudicis revocati, ac tum in Italia manentes, instinctu decurionum, qui Othonis ignari, Yitellio obstricti robur adventantium legionum et famam Germanici exercitus attollebant, transiere in partes, et ut donum aliquod novo principi, firmissima Transpadange regionis municipia Mediolanum ac Novariam et Eporediam ac YerceUas adjunxere. Id Csecinse per ipsos compertum. Et quias prsesidio alse unius latissima ItaHse pars defendi nequibat, prsemissis Gallorum Lusitanorum Britannorumque co- bortibus et Germanorum vexillis cum ala Petrina, ipse paululum cunctatus num Rseticis jugis in Noricum llecteret adversus Petronium -j-uibi (TJrhicnml) procu- ratorem, qui concitis auxiliis et interruptis fluminum pontibus fidus Othoni putabatur. Sed raetu ne amit-4. teret prsemissas jam cohortes alasque, simul reputans plus glorise retenta Italia, et ubicunque certatum foret, Koricos in caetera victorige prsemia cessuros, Poenino itinere subsignanum militum et grave legionum agmen hibernis adliuc Alpibus traduxit. Otho interim, contra spem omnium, non deliciis nequeyi desidia torpescere. Dilatse voluptates, dissimulata lux- uria, et cuncta ad decorem imperii composita. Eoque2 plus formidiiiis afferebant falsse virtutes et vitia reditura. Marium Celsum consulem designatum, per speciem vin- 3 culorum ssevitiae militum subtractum, acciri in Capito- lium jubet. Clementiae titulus e viro claro et partibus 4 inviso petebatur, Celsus constanter servatse erga Gal- bam fidei crimen confessus, exemplum ultro imputavit. Nec Otho quasi ignosceret, sed ne hostes metueret 5 couciliationis adhibens, statim inter intimos amicos habuit, et mox bello inter duces delegit. MansitqueG 40 TACITI [A. U. C. 822 Celso, velut fataliter, etiam pro Othone fides integra et 7infelix. Lseta primoribus civitatis, celebrata in vulgus Celsi salus ne militibus quidem ingrata fuit, eandem 72virtutem admirantibus cui irascebantur. Par inde ex- ultatio disparibus causis consecuta, impetrato Tigellini 2 exitio. Sophonius Tigellinns, obscuris parentibus, fceda pueritia, impudica senecta, prEefecturam vigilum et prae- torii et alia prsemia \irtutum quia velocius erat vitiis adeptus, crudelitatem mox, deinde avaritiam et virilia scelera exercuit, corrupto ad omne facinus Nerone, qutedam ignaro ausus, ac postremo ejusdem desertor ac 3 proditor. Unde non alium pertinacius ad poenam fla- gitavere, diverso affectu, quibus odium Neronis inerat 4 et quibus desiderium. Apud Galbam Titi Vinii potentia defensus, prgetexentis servatam ab eo filiam. Et haud dubie servaverat, non clementia, quippe tot interfectis, sed effugium in futurum, quia pessimus quisque, diffi- dentia prjesentium mutationem pavens, adversus pubU- cum odium privatam gratiam prseparat; unde nuUa innn- 5 centiae cura, sed vices impunitatis. Eo infensior populus, addita ad vetus TigeUini odium recenti Titi Yinii invidia, concurrere e tota urbe in Palatium ac fora, et ubi plurima vulgi Hcentia, in circum ac theatra effusi seditionis voci- bus obstrepere ; donec TigeUinus, accepto apud Sinues- sanas aquas supremse necessitatis nuntio, inter stupra concubinarum et oscula et deformes moras, sectis nova- cula faucibus, infamem vitam foedavit etiam exitu sero et 73 inhonesto. Per idem tempus expostulata ad supplicium Galvia CrispiniUa variis frustrationibus et, adversa dissi- 2 mulantis principis fama, periculo exempta est. Magistra libidinum Neronis, transgressa in Africam ad instigan- dum in arma Clodium Macrum, famem populo Ilomano haud obscure molita, totius postea civitatis gratiam HISTORIARUM I. 71—76. 41 A. D. 69.] obtinuit, consulari matrimomo subnixa et apud Galbam Othouem Yitellium illaesa, mox potens pecunia et orbi- tate, quse bonis malisque temporibus juxta valent. Crebree interim, et muliebribus blaudimentis infectae, 74 ab Othone ad Yiteliium epistoi^e offerebant pecuniam et gratiam et quemcunque quietis locum prodigai vitse legisset. Paria Yitellius ostentabat, primo molKus, 2 stidta utrinque et indecora simulatione : mox, quasi rixantes, stupra et fiagitia in vicem objectavere, neuter falso. Otho, revocatis quos Galba miserat legatis, rursus 3 alios ad utrumque Germanicum exeicitum et ad legionem Italicam easque quse Lugduni agebant copias specie se- uatus misit. Legati apud Yitellium remansere, promptius 4 quam ut retenti viderentur. Preetoriani, quos per si- mulationem officii legatis Otho adjunxerat, remissi ante- quam legionibus miscerentur. Addidit epistolas Pabius 5 Yalens, nomine Germanici exercitus, ad prjetorias et urbanas cohortes, de viribus partium magnificas et con- cordiam offerentes. Increpabat ultro quod tanto ante 6 tradituQi A^itellio imperium ad Othonem vertissent. Itapromissis simul ac minis tentabantur, ut bello impa- 75 res, in pace nihil amissuri. Neque ideo prsetorianorum fides mutata. Sed insidiatores ab Othone in Germa-2 niam, a YiteUio in urbem missi. Utrisque frustra fuit, Vlteliianis impune, per tantam hominum multitndinem mutua ignorautia fallentibus: Othoniani novitate vul- tus, omnibus in vicem gnaris, prodebantur. Yitellius li- 3 teras ad Titianum fratrem Othonis composuit, exitium ipsi filioque ejus minitans, ni incolumes sibi mater ac liberi servarentur. Et stetit domus utraque, sub Othone 4- incertum an metu : Yitellius victor clementise gloriam tulit. Primus Othoni fiduciam addidit ex Illyrico nun- 76 tius, jur'Asse in eum Dalmatise ac Pannoniee et Moesise 42 TACITI [A, U. C. 822. 2 legiones. Idem ex Hispania allatum, landatusque per edictum Cluvius Rufus : et statim cognitum est con- 3 versam ad Vitellium Hispaniam. Ts^e Aquitania quidem, quanquam ab Julio Cordo in verba Othonis obstricta, 4 diu mansit. Kusquam fides aut amor : metu ac neces- sitate huc illuc mutabantur. Eadem formido provin- eiara Narbonensem ad Vitellium vertit, facili transitu ad 5 proximos et validiores. Longinquse provincise, et quic- quid armorum mari dirimitur, penes Othonem manebant, non partium studio ; sed erat grande momentum in nomine urbis ac prsetexto senatus, et occupaverat ani- 6mos prior auditus. Judaicum exercitum Vespasianus, Syrise legiones Mucianus sacramento Othonis adegere. 7 Simul ^gyptus omnesque versae iu Orientem provincise nomine ejus tenebantur. Idem Africse obsequium, 8initio Carthagiue orto. Neque exspectata Vipstani Aproniani proconsulis auctoritate, Crescens Neronis libertus (nam et hi malis temporibus partem se rei publicse faciunt,) epulum plebi, ob leetitiam recentis imperii, obtulerat, et populus pleraque sine modo festi- 9navit. Carthaginem caeterse civitates secutge. 7 7 Sic distractis exercitibus ac provinciis, Vitellio quidem ad capessendara principatus fortunam bello opus erat ; Otho ut in multa pace munia imperii obibat, quaedam ex dignitate rei publicae, pleraque contra decus ex prse- 2senti usu properando. Consul cum Titiano fratre in Kalendas Martias ipse; proximos menses Verginio destinat ut ahquod exercitui Germanico deleniraentura. 3 Jungitur Verginio Pompeius Vopiscus praetexto veteris amicitiae ; plerique Viennensiura honori datum inter- 4 pretabantur. Cseteri consulatus ex destinatione Neronis aut Galbse mansere, Coelio ac Tlavio Sabinis in Julias, Arrio Antonino et Mario Celso in Septembres ; quorum HISTORIARUM I. 76—79. 43 A. D. 69.] bouori ne Vitellins quidem victor intercessit. Sed Otho 5 poutilicatus auguratusque honoratis jam senibus cumu- lum diguitatis addidit ; aut receus ab exsilio reversos nobiles adulesceutulos avitis ac paternis sacerdotiis in solatium recoluit. Redditus Cadio Rufo, Pedio Bloeso, 6 Srevino Pomptiuio seuatorius locus. E.epetundarum criminibus sub Claudio ac Neroue cecideraut : placuit ignoscentibus verso nomine, quod avaritia fuerat, videri majestatem, cujus tum odio etiam bonae leges peribant. Eadem largitione civitatum quoque ac proviuciarum 78 animos aggressus, Hispaliensibus et Emeritensibus fa- miliarum adjectiones, Lingonibus universis civitatem Romanam, provincise Bseticse Maurorum civitates dono dedit; nova jura Cappadocise, nova Africee, ostenta magis quam mansura. luter quse, necessitate prsesen- 2 tium rerum et instautibus curis excusata, ne tum quidem immemor amorum, statuas Poppsese per seuatus con- sultura reposuit. Creditus est etiam de celebrandaS Keronis memoria agitansse, spe vulgum alliciendi. Et fuere qai imagines Neronis propouerent ; atque etiam Othoni quibusdam diebus populus et miles, tanquam nobilitatem ac decus adstruerent, " Neroni Othoni," ac- clamavit. I])se in suspenso tenuit, vetandi metu vel 4< agnoscendi pudore. Conversis ad civile bellum animis externa sine cura 79 habebantur. Eo audentius Ehoxolani, Sarmatica gens, priore hieme CKsis duabus cohortibus, magna spe ad Mcesiam irruperant, novem millia equitum, ex ferocia et successu pra^dse magis quam pugnse intenta. Igitur 2 vagos et incuriosos tertia ]egio,adjunctis auxiiiis, repente invasit. Apud Romanos omnia prselio apta : Sarmatse 3 dispersi aut cupidine prsedse graves ouere sarcinarum, et lubrico itinerum adempta equorum pernicitate, velut 44 TACITI [A. U. C. 822. 4vincti csedebantnr. Namque mirum dictu ut sit omnis Sarmatarura virtus velut extra ipsos : nihil ad pedes- trem pugnam tam ignavum ; ubi per turmas advenere, 5 vix uUa acies obstiterit. Sed tum humido die et soluto gelu neque conti neque gladii, quos prselongos utraque manu regunt, usui, lapsantibus equis et cataphractarum 6 pondere. Id principibus et nobiiissimo cuique tegimen, ferreis laminis aut prseduro corio consertum, ut adversus ictus impenetrabile, ita impetu liostium provolutis inha- bile ad resurgendum : simul altitudine et moliitia nivis 7 bauriebantur. Romanus miles facilis lorica et missiii pilo aut lanceis assultans, ubi res posceret, levi gladio inermem Sarmatam (neque enim scuto defeudi mos esl,) cominus fodiebat, donec pauci, qui prselio superfuerant, paludibus abderentur : ibi saevitia hiemis et vi vulne- 8 rum absurapti. Postquam id Homse corapertum, M. Aponius Mcesiam obtinens triumphali statua, Fulvius Aurelius et Julianus Titius ac Numisius Lupus legati legionum consularibus ornamentis donantur, Iseto Othone et gloriara in se trahente, tanquam et ipse felix bello, et suis ducibus suisque exercitibus rem publicam auxisset. 80 Parvo interim initio, unde nihil timebatur, orta seditio prope urbi excidio fuit. Septimara decimam cohortem e colonia Ostiensi in urbem acciri Otho jusserat ; ar- mandae ejus cura Vario Crispino, tribuno e praetorianis, 2data. Is quo magis vacuus quietis castris jussa exse- queretur, vehicula cohortis incipiente nocte onerari, Saperto armamentario, jubet. Tempus in suspicionem, causa in criraen, affectatio quietis in tumultum evaluit ; et visa inter temulentos arma cupidinem sui movere. Frerait miles, et tribuuos centurionesque proditionis ar- guit, tanquam faniiliae senatorum ad perniciem Othonis armareutur, pars ignari et vino graves, pessimus quis- HISTORIARUM I. 79—82. 45 A. D. 69.] que in occasionem preedarum, vulgus, ut mos est, cujus- cunque motus novi cupidum : et obsequia meliorum nox abstulerat. Resistentem seditioni tribunura et seve- 5 ris simos centurionum obtmncant : rapta arma, nudati gladii : insidentes equis urbem ac Palatium petuut. Erat Othoni celebre convivium primoribus feminisvi-81 risque ; qui trepidi, fortuitusue militum furor au dolus imperatoris, manere ac deprehendi an fugere et dispergi periculosius foret, modo constantiam simulare, modo formidine detegi, simul Othonis vuJtum intueri. Utque 2 evenit, inclinatis ad suspicionem mentibus, cum timeret Otho, timebatur. Sed haud secus discrimine senatusS quam suo territus, et prsefectos prsetorii ad mitigandas militum iras statim miserat, et abire propere omnes e convivio jussit. Tum vero passim magistratus, projectis 4 insignibus, vitata comitum et servorum frequentia, senes feminseque per tenebras diversa urbis itinera, rari domos, plurimi amicorum tecta et ut cuique huraillimus cliens, incertas latebras petivere. Militum impetus ne fo- 82 ribus quidem Palatii coercitus, quo minus convivium irrumperent, ostendi sibi Othonem expostulantes, vul- nerato Julio Martiale tribuno et Yitellio Saturnino, pr£Efecto legionis, dura rueutibus obsistunt. Undique2 arma et minae, modo in centurioues tribunosque, modo in senatura uuiversura, lyraphatis cseco pavore animis, et quia neminera unura destinare irse poterant, licentiam in omnes poscentibus, donec Otho, contra decus imperii, toro insistens, precibus et lacrirais segre cohibuit, redieruntque in castra inviti neque innocentes. Postera die velut capta urbe clausse doraus, rarus per 3 vias populus, maesta plebs; dejecti in terram militum vultus, ac plus tristitise quam psenitentice. Manipulatim 4 allocuti sunt licinius Proculus et Plotius Pirmus prae- 46 TACITI [A. U. C. 822. fecti, ex suo quisque ingenio mitius aut horridius. Fiuis sermoiiis iu eo ut quina millia nummum singulis niilitibus 5 numerarentur. Tum Otho ingredi castra ausus : atque illumtribunicenturionesque circumsistunt, abjectis mili- 6 tise insignibus otium et salutem flagitantes. Sensit invidiam miles, et compositus in ohsequium auctores 83 seditionis ad supphcium ultro postulabat. Otho, quan- quam turhidis rehus et diversis militum auimis, cum optimus quisque remedium prasentis hcentise posceiet, vulgus, et plures seditionibus et amhitioso imperio laeti, per turhas et raptus facihus ad civilehellum impelleren- tur; simul reputans non posse principatum scelere qusesitum suhita modestia et prisca gravitate retineri, sed discrimine urhis et periculo senatus anxius, pos- 2 tremo ita disseruit : — " Neque ut affectus vestros in amo- rem mei accenderem, commilitones, neque ut auimum ad virtutem cohortarer, (utraque enim egregie supersunt,) sed veui postulaturus a vohis temperamentum vestrae 3 fortitudinis et erga me moduni caritatis. Tumultus proximi initium non cupiditate vel odio, qu» multos exercitus iu discordiam egere, ac ne detrectatione quidem aut formidine periculorum : nimia pietas vestra acrius 4 quam considerate excitavit. Kam sa?pe honestas rerum causas, ni judicium adhiheas, perniciosi exitus conse- 5 quuntur. Imus ad hellum. Kum omnes nuntios palam audiri, omnia consiUa cunctis prseseutihus tractari ratio rermn aut occasionum velocitas patitur ? tam nescire 6 qusedam milites quam scire oportet. Ita se ducum auctoritas, sic rigor disciphnse hahet, ut multa etiara 7 centuriones trihunosque tantum juheri expediat. Si, uhi juheantur, quserere singuHs hceat, pereuntc ohsequio 8 etiam imperium intercidit. An et illic nocte intempesta rapientur arma? unus alterve perditus ac temulentus HISTORIARUM I. 82—84. 47 A.D. 69.] (ueque eiiim plures consternatione proxima insanisse crediderim,) centnrionis ac tribuni sanguine manus ini- buet, imperatoris siii tentorimn irrumpet ? Yos quideni84 istud pro me : sed in discursu ac tenebris et rerum omnium confusione patefieri occasio etiam adversus me potest. Si Vitellio et satellitibus ejus eligendi facultas 2 detur quera nobis animum, quas mentes imprecentur, quid aliud quam seditionem et discordiam optabunt ? ne miles centurioni, ne centurio tribuno obsequatur, biuc confusi pedites equitesque in exitium ruamus. Parendo 3 potius, commilitones, quam imperia ducum sciscitando res militares continentnr ; et fortissimus in ipso discri- mine exercitus est, qui ante discrimen quietissimus. Yobis arma et animus sit : mihi consiliura et virtutis 4 vcstrse regimen relinquite. Paucorum culpa fuit, duorum poena erit. Caeteri abolete meraoriam foedissimse noctis : 5 nec illas adversus senatum voces ullus usquara exercitus audiat. Caput iraperii et decora omnium provinciarum 6 ad poenam vocare non hercule illi, quos cum maxime Vitellius in nos ciet, Germani audeant. Ulline Italige 7 alumni, et Romana vere juventus, ad sanguinem et csedera depoposcerint ordinera, cujus splendore et gloria sordes et obscuritat^m Vitelliauarum partium prsestrin- gimus ? Nationes aliquas occupavit Vitellius, imaginem 8 quandam exercitus habet : senatus nobiscura est. Sic fit ut hinc res publica, inde hostes rei publicse con-» stiterint. Quid? vos pulcherrimara hanc ui-bera do- mibus et tectis et congestu lapidum stare creditis ? Muta ista et inanima intercidere ac reparari promiscua sunt : seternitas rerum et pax gentiura et mea cura vestra salus incolumitate seuatus firmatur. Hunc aus- lo picato a parente et conditore urbis nostrse institutum, et a regibus usque ad principes continuum et im- 48 TACITI [A. U. C. 822. mortalera, sicut a majoribus accepimus, sic posteris tradamus. Kam ut ex vobis senatores, ita ex senatori- 85 bus principes nascuntur." Et oratio ad perstriugendos mulcendosque militum animos, et severitatis modus (neque enim in plures quam in duos aniraadverti jusse- rat,) grate accepta, corapositique ad prsesens qui coer- 2 ceri non poterant. I\ on taraen quies urbis redierat : strepitus telorum et facies belli, et militibus ut niliil in commune turbantibus, ita sparsis per domos occulto habitu, et maligna cura in omnes, quos nobilitas aut opes aut aliqua insignis claritudo rumoribus objecerat. 3 Vitellianos quoque milites venisse in urbem ad stud^a partium noscenda plerique credebant. Unde plena omnia suspicionum, et vix secreta domuum sine formi- 4dine. Sed plurimum trepidationis in publico, ut quem- que nuntium fama attulisset, animum vulturaque con- versis, ne diffidere dubiis ac parum gaudere prosperis 5 viderentur. Coacto vero in curiam senatu arduus rerum omnium modus, ne contumax silentium, ne suspecta liberias. Et privato Othoni nuper atque eadem dicenti 6 nota adulatio. Igitur versare sententias et huc atque illuc torquere, hostem et parricidam YiteUiura vocantes, providentissimus quisque vulgarlbu^ conviciis ; quidam vera probra jacere, in clamore tamen, et ubi plurimae voces, aut tumultu verborum sibi ipsi obstrepentes. 86 Prodigia insuper terrebant diversis auctoribus vulgata : in vestibulo CapitoHi omissas habenas bigae cui Victoria institerat ; erupisse cella Junonis raajorem humana spe- ciem ; statuam divi Julii in insula Tiberini amnis sereno et imraoto die ab Occidente in Orientem conversam ; prolocutum in Etruria bovem, insolitos animahum partus, et plui-a aha, rudibus saeculis etiam in pace ob- 2servata, qua^ nunc tantum in metu audiuntur. Scd HISTORIARUM I. 85—87. 49 A. D. 69.] prsecipuus et cum prsesenti exitio etiam futuri pavor, subita inundatione Tiberis : qui imrnenso auctu, proruto ponte sublicio, ac strage obstautis molis refusus, non modo jacentia et plaua urbis loca, sed secura ejusmodi casuum implevit. Eapti e publico plerique, plures m 3 tabernis et cubilibus intercepti, rames ia vulgus, LQopia quaestus et penuria alimentorum. Corrupta stagnantibus aquis insularum fandamenta, dein, re- meante fluraine, dilapsa. Utque primum vacuus a-i periculo animus fuit, id ipsum, qnod paranti expeditio- nem Othoni, campus Martius et via Flaminia, iter beili, esset obstructum a fortuitis vel naturalibus causis, in prodigium et omen immiuentium cladium vertebatur, Otho, lustrata urbe, et expensis belli consiliis, quando 87 Peniase Cottiaeque Alpes er cseteri Galliarum aditus Yitel- lianis exercitibus claudebantur, iS'arbonensem Galliam aggredi statuit ; classe valida et partibus fida, quod reli- quos csesorum ad poutem Milvium. et saevitia Galbse in custodiam habitos, in numeros legionis composuerat, facta et cseteris spe honoratioris in ])osterum militise. Addidit ckissi urbanas cohortes et plerosque e Prse-2 toriauis, vires et robur exercitus, atque ipsis Ducibus consilium et custodes. Summa expeditionis Antonio Novello, Suedio Clementi, primipilaribus, iEmiHo Pa- censi, cui ademptum a Galba Tribunatum reddiderat, peimissa. Curam navium Oscus libertus retiuebat, ad observandam honestiorum fidem comitatus, Pedi-3 tum equitumque copiis Suetonius Paulinus, Marius Celsus, Annius Gallus, rectores destinati, Sed plurima fides Licinio Proculo, Praetorii Praefecto, Is urbau8e4 mihtise impiger, bellorura insolens, auctoritatem Pauhni, vigorem Celsi, maturitatem GaHi, ut cuique erat, crimi- TAC, TOM, 11. E 60 TACITI [A. U. C. 822. nando, quod facillimum factu est, pravus et callidus, bouos et modestos autcibat. 88 Sepositus per eos dies Coruelius Dolabella in colo- niam Aquiuatem, neque arcta custodia, neque obscura : nullum ob crimen, sed vetusto nomiue et propiu- 2quirate Galbse moustratus. Multos e Magistratibus, raagnam consularium partem, Otho, non participes aut ministros bello, sed comitum specie, secum expedire jubet : in quis et L. Vitellium, eodem quo caeteros 3 cultu, nec ut Imperatoris fratrem, nec ut hostis. Igi- tur mota urbis cura : nullus ordo metu aut periculo vacuus. Primores Senatus setate invalidi et longa pace desides : segnis et oblita bellorum nobUitas ; ignarus mnitise Eques : quanto magis occultare et abdere pavo- 4rem nitebantur, manifestius pavidi. Nec deerant e contrario, qui ambitione stolida, conspicua arma, insig- nes equos, quidam luxuiiosos apparatus conviviorum et irritamenta libidinum, ut instrumeuta belli, mercaren- 5 tur. Sapientibus quietis et rei publieae cura : levissimus quisque et futuri improvidus, spe vaua tumens : multi afflicta fide in pace, ac turbatis rebus alacres, et per incerta tutissimi. 89 Sed vulgus, et magnitudine nimia communium cu- rarum expers populus, sentire paulatim beUi mala, conversa in militum usum omni pecunia, intentis ali- mentorum pretiis : quae motu Yindicis haud periude plebem attriverant, secura tum urbe et provinciali beilo, quod inter legiones Galliasque velut externum fuit. 2 Nam ex quo divus Augustus res Caesarum composuit, procul, et in unius solieitudittem aut decus, populus Romanus bellaverat. Sub Tiberio et Caio tantum pacis adversa rei publicee pertimuere. Scriboniaui contra HISTORIARUM I. 87—90. 51 A. D. 69.] Claudium incepta simul audita et coercita. Nero nun- 3 tiis magis et rumoribus quam armis depulsus. Tura legioues classesque et, quod raro alias, praetoriauus urbauusque miles in aciem deducti : Oriens Occideus- que et quicquid utrinque virium est, a tergo ; si duci- bus aliis bellatum foret, longo bello materia. Fuere^ qui proficiscenti Othoni moras religionemque nondum conditorum ancilium afFerrent. Aspernatus est om- nem cunctationem ut Neroni quoque exitiosam : et Csecina jam Alpes transgressus exstimulabat. PridieQO Idus Martias commendata patribus re pubiica reliquias Neronianarum sectionum, nondum in fiscum conversas, revocatis ab exilio concessit, justissimum donum et in speciem magnificum, sed, festinata jam pridem exactione, usu sterile. Mox vocata concione, majestatem urbis et 2 cjonsensum populi ac senatus pro se attollens, adversum Vitellianas partes modeste disseruit, iuscitiam potius legionum quam audaciam increpans, nulla Vitellii men- tione, sive ipsius ea moderatio, seu scriptor orationis sibi metuens contumeliis in Vitellium abstinuit, quando, ut in consiliis militise Suetonio Paulino et Mario Celso, ita in rebus urbanis Galerii Trachali ingenio Othonem uti credebatur. Et erant qui genus ipsum orandi no- S scerent, crebro fori usu celebre et ad implendas populi aures latum et sonans. Clamor vocesque vulgi, ex more adulandi, nimise et falsse. Quasi dictatorem Csesarem* aut imperatorem Augustum prosequerentur, ita studiis votisque certabant ; nec metu aut amore, sed ex libidine servitii, ut in familiis, privata cuique stimulatio et vile jam decus publicum. Profectus Otho quietem urbisS curasque imperii Salvio Titiano fratri permisit. C. COEIS^ELII TACITI AB EXCESSU DIVI AUGUSTI HISTORIARUM LIBER SECUNDUS. 1 Steuebat jam fortuna in diversa parte terraram initia causasque imperio, quod varia sorte Isetum rei publicse aut atrox, ipsis principibus prosperum aut 2 exitio fuit. Titus Vespasianus e Judsea, incolumi adhuc Galba, missus a patre causam profectionis officium erga principem et maturam petendis honoribus juventam 3 ferebat. Sed vulgus fingendi avidum disperserat acci- tum in adoptionem. Materia sermonibus senium et orbitas principis et intemperantia civitatis, donec unus 4 eligatur, multos destinandi. Augebat famam ipsius Titi ingeiiium quantaecunque fortunae capax, decor oris cum quadam majestate, prosperae Vespasiani res, prsesaga responsa, et, inclinatis ad credendum animis, loco omi- 5 num etiam fortuita. Ubi Corinthi Achaitc urbe certos nuntios accepit de interitu Galb?e, et aderant qui arma Vitellii beliumque affirmarent, anxius animo, paucis eamicorum adhibitis, cuncta utrinque perhistrat. Si pergeret in urbem, nullam officii gratiam in alterius honorem suscepti ; ac se Vitellio sive Othoni obsidem • 7 fore. Sin rediret, oiTensam haud dubiam victoris, sed, incerta adhuc victoria et concedente in partes patre, IIISTORIARUM ir. 1—4. 53 A. D. 69.J liliuni excusatum. Siu Yespasiauus rem publicam sus- 8 ciperet, oblivisceudum offensarum de bello agitautibus. ILis ac talibus inter spem metumque jactatum spes 2 vicit. Fuere qui acc^nsum desiderio Berenices regbiae vertisse iter crederent. Keque abhorrebat a Berenice 2 juvenilis animus : sed gerendis rebus nullum ex eo impedimentum. Ltetam voluptatibus adolescentiam egit, suo quam patris imperio modestior. Igitur oram 3 Acliaioe et Asise ac Iseva maris prsevectus, Rliodum et Cyprum insulas, inde Syriam audeutioribus spatiis peiebat. Atque illum cupido iucessit adeundi viseudi- 4 que templum Paphiae Teneris, inclitum per indigenas adveuasque. Haud fuerit longum initia rebgionis, terapli ritum, formam dese (neque enim alibi sic ha- betur,) paucis disserere. Conditorem templi regem 3 Aerian vetus memoria, quidam ipsius deae nomeu id perhibent. Fama recentior tradit a Cinyra sacratum templum, deamque ipsam conceptam mari huc appulsam. Sed scientiam artemque haruspicum accitam, et Ciliccm 2 Tamiram intulisse ; atque ita pactum ut familise utrius- que posteri cserimoniis praesiderent. Mox, ne honore 3 nullo regium genus peregrinam stirpem antecelleret, ipsa quam intulerant scientia hospites cessere : tantum Cinyrades sacerdos consulitur. Hostise, ut quisque4 vovit, sed mares deliguntur : certissima fides hsedorum fibris. Sanguinem arse ofi"undere vetitum : precibus et igne puro altaria adolentur, nec uHis imbribus, quan- quam in aperto, madescunt. Simulacmm deae nonS effigie humana, continuus orbis latiore initio tenuem in ambitum metae modo exsurgens ; et ratio in obscuro. Titus, spectata opulentia donisque regum, queeque aUa 4 Isetum antiquitatibus Grsecorum genus incertse vetustati afiingit, de navigatione primum consuluit. Postquam2 54 TACITI [A.U. C. 822. pandi viam et mare prosperum accepit, de se per Sambages interrogat csesis compluribus hostiis, Sos- tratus (sacerdotis id nomen erat,) ubi Iseta et con- gruentia exta magnisque consultis annuere deam videt, pauca in prsesens et solita respondens, petito secreto 4 futura aperit. Titus aucto animo ad patrem pervectus suspensis provinciarum et exercituum mentibus ingens rerum fiducia accessit. 5 Profligaverat bellura Judaicura Vespasianus, oppug- natioue Hierosolymorum reliqua, duro magis et arduo opere ob ingeniura montis et pervicaciam superstitionis, quam quo satis virium obsessis ad tolerandas neces- 6 sitates superesset. Tres, ut supra memoravimus, ipsi Vespasiano legiones erant, exercitse bello : quatuor Mucianus obtinebat in pace ; sed semulatio et proximi exercitus gloria depulerat segnitiam, quantumque illis roboris discriraina et labor, tantura his vigoris addiderat 7integra quies et inexperti beili f labor [amor?). Auxi- lia utrique cohortium alarumque, et classes regesque, 5 ac noraen dispari faraa celebre. Vespasianus acer mi- litise, anteire agmen, locum castris capere, noctu diuque consilio ac, si res poseeret, manu hostibus obniti, cibo fortuito, veste habituque vix a gregario milite discre- pans ; prorsus, si avaritia abesset, antiquis ducibus pa?. 2Mucianum e contrario raagnificentia et opes et cuncta privatum modum supergressa extollebant; aptior ser- mone, dispositu provisuque civiHum rerum peritus : egregium principatus teraperaraentum, si, deraptis utri- Susque vitiis, solae virtutes raiscerentur. Cfleterura hic Sjrise, ille Judiese praepositus, vicinis provinciarum administrationibus, invidia discordes, exitu demum Neronis positis odiis in mediura consuhiere, priraum per amicos : deiu praccipua concordise fides Titus prava HISTORIARUM II. 4—7. 55 A. D. 69.] certaniiua communi utilitate aboleverat, natura atque arte compositus allicieudis etiam Muciani moribus. Tribuni centurionesque et vulgus militum industria, 4 licentia, per virtutes, per voluptates, ut cuique inge- nium, adsciscebantur. Antequam Titus adventaret, 6 sacramentum Othonis acceperat uterque exercitus, prcecipitibus, ut assolet, nuntiis, et tarda mole civiLis belli, quod longa concordia quietus Oriens tunc prinnun parabat. Tsamque olim validissima inter se civium 2 arma in Italia GaDiave viribus Occideutis coepta ; et Pompeio, Cassio, Bruto, Antonio, quos omnes trans mare secutum est civile bellum, haud prosperi exitus fuerant ; auditique ssepius in Sjria Judseaque Caesares quam inspecti. Nulla seditio legionum; tantum ad- 3 versus Parthos minae, vario eventu. Et proximo civili bello turbatis aliis inconcussa ibi pax ; dein fides erga Galbam. Mox, ut Othonem ac Yitellium scelestis 4 armis res Romanas raptum ire vulgatum est, ne penes cseteros imperii prsemia, penes ipsos tantum servitii necessitas esset, freraere miles et vires suas circumspi- cere. Septem legiones statim et cum ingentibus auxi- 5 liis Syria Judaeaque ; inde continua ..^gjjjtus duseque legiones, hinc Cappadocia Pontusque et quicquid cas- trorum Armeniis prsetenditur. Asia et cseterse pro- 6 vincise nec vironim inopes et pecuniae opulentse. Quan- tum insularam mari cingitur, et parando interim bello 7 secundum tutumque ipsum mare. Non fallebat duces impetus militum : sed bellantibus aliis placuit exspec- tari belli exitum. Yictores victosque nunquam solida fide coalescere. Nec referre, Yitellium an Othonem2 superstitem fortuna faceret. Pebus secundis etiara egregios duces insolescere : discordiam his, ignaviam, luxuriem; et suismet vitiis alteram beUo, alterum 56 TACITI [A. U. C. 822. 3victoria periturum. Igitur arma in occasionem dis- tulere, Vespasianus Mucianusque nuper, cseteri olim mixtis consHiis ; optimus quisque amore rei publicse : multos duleedo prgedarum stimulabat, alios ambiguge 4 domi res. Ita boni malique causis diversis, studio pari, bellum omnes cupiebant. 8 Sub idem tempus Aebaia atque Asia falso exter- ritae velut Nero adventaret, vario super exitu ejus rumore, eoque pluribus vivere eum fingentibus creden- 2tibusque. Ceeterorum casus conatusque in contextu operis dicemus : tunc servus e Ponto sive, ut alii tradidere, libertinus ex Italia, eitbarse et cantus peritus, (unde illi super similitudinem oris propior ad fallendum fides,) adjunctis desertoribus quos inopia vagos ingen- tibus promissis corruperat, mare ingreditur ; ac, vi tempestatum Cytlmum insulam detrusus, et militum quosdam ex Oriente commeantium adscivit, vel abnuen- tes iuterfici jussit, et, spoiiatis negotiatoribus, mancipio- 3 rum valentissimum quemque armavit. Centurionemque Sisennam, dextras, concordise iusignia, Syriaci exercitus nomine ad prsetorianos ferentem, variis artibus aggressus est, donec Sisenna, elam relicta insula, trepidus et vim 4 metuens aufugeret. Inde late terror, multis ad celebri- tatem nominis erectis rerum novarum cupidine et odio 9 prsesentium. Gliscentem in dies faioam fors discussit. Galatiam ac PampLyKam provincias Calpumio Aspre- nati regendas Galba permiserat. Datai e classe Mise- nensi duse triremes ad prosequendum, cum quibus 2 Cjthnum insulam tenuit. Nec defuere qui trierarchos nomine Neronis accirent. Is, in msestitiam compositus et fidem suorum quondam militum invocans, ut eum in 8 Syria aut ^Egypto sistereut orabat. Trierarchi nutan- tes, seu dolo, alloquendos sibi milites ct paratis oninimn HISTORIARTJM II. 7—11. 57 A. D. 69.] animis reversuros firmaverunt. Sed Asprenati cuncta 4 ex fide nuntiata ; cujus cohortatione expugnata navis et interfectus quisquis ille erat. Corpus, insigne oculis 5 comaque et torvitate vultus, in Asiam atque inde Romam pervectum est. In civitate discordi, et ob crebras principum mutatio- 10 ncs iuter libertatem ac licentiam incerta, parvse quoque res magnis motibus agebantur. Vibius Crispus, pecunia, 2 potentia,ingenio,inter claros magis quam inter bonos, An- niura Faustum, equestris ordinis, qui temporibus Neronis delationes factitaverat, ad cognitionem senatus vocabat. Nam recens, Galbae principatu, censuerant patres ut 3 accusatorum causse noscerentur. Id senatus consultum varie jactatum et, prout potens vel inops reus inciderat, infirmum aut validum retinebatur. Ad lioc terroris et 4 propria vi Crispus incubuerat delatorem fratris sui pervertere ; traxeratque magnam senatus partera, ut indefensum et inaubitum dedi ad exitium postularent. Contra apud alios nihil seque reo proderat quam nimia 5 potentia accusatoris : dari terapus, edi criraina, quaravis invisura ac nocentem more tamen audiendura, censebant. £t valuere prirao, dilataque in paucos dies cognitio. Mox daranatus est raustiis, nequaquara eo assensu 6 civitatis quem pessirais moribus meruerat. Quippe ipsum Crispum easdem accusationes cum prsemio exer- cuisse meminerant, nec poena criminis sed ultor displi- cebat. Lseta interim Othoni principia belL", motis ad impe- 11 rium ejus e Dalraatia Pannoniaque exereitibus. Fuere 2 quataor legiones, e quibus bina millia prseraissa; ipsse modicis intervallis sequebantur, septima a Galba conscripta, veteranoe undecima ac teitia decima et praecipui fama quartadecimani, rebellione Britanniae 58 TACTTI [A. U. C. 872, 3 compressa. Addiderat gloriam Nero eligendo ut potis- simos ; iinde longa illis erga Neronem fides et erecta in Otlionem studia. Sed quo plus virium ac roboris, e 4 fiducia tarditas inerat. Agmen legionum alae cohortes- que prseveniebant. Et ex ipsa urbe haud spernenda manus, quinque prsetorise coliortes et equitum vexilla cum legione prima, ac deforme insuper auxilium, duo millia gladiatorum, sed per civilia arma etiam severis 5 ducibus usurpatum. His copiis rector additus Annius Gallus, cum Yestricio Spurinna ad occupandas Padi ripas praemissus, quoniam prima consiliorum frustra ceciderant, transgresso jam Alpes Csecina, quem sisti 6 intra Gallias posse speraverat. Ipsum Othonem comita- bantur speculatorura lecta corpora, cum cseteris pr?e- toriis cohortibus, veterani e prsetorio, classicorum ingens nuraerus. Nec illi segne aut corruptum luxu iter, sed lorica ferrea usus est, et ante signa pedester, 12horridus, incomptus, faraaeque dissimilis. Blandie- batur coeptis fortuna, possessa per mare et naves majore Italiae parte penitus usque ad initium ma- 2 ritimarum Alpium. Quibus tentandis aggrediendse- que provincise Narbonensi Suediura Cleraentera, Anto- niura Novellura, iErailiura Pacensem duces dederat. 3 SedPacensis perlicentiam railitura vinctus ; Antonio No- vello nulla auctoritas : Suedius Clemens ambitioso impe- rio regebat, ut adversus modestiam disciplinse corruptus, 4 ita praeliorum avidus. Non Italia adiri nec loca sedes- que patriee videbantur : tanquam externa litora et urbes hostium urere, vastare, rapere, eo atrocius quod nihil usquam provisum adversum metus. Pleni agri, apertse 5 domus. Occursantes doraini juxta conjuges et Hberos securitate pacis et belli malo circuraveniebantur. Ma- ritimas tura AJpes tenebat procurator Marius Maturus. HISTORIARUM II. 11—14. 59 A. D. 69.] Is concita gente (nec deest jurentus,) arcere provincisB- fiuibus Othonianos iutendit. Sed primo impetu csesi q disjectique montani, ut quibus temere collectis, nou castra, non ducem noscitantibus, neque in victoria decus esset neque in fuga flagitium. Irritalus eo 13 prrrlio Othonis miles veitit iras in municipium Albinti- milium. Quippe in acie nihil pra^dse, inopes agrestes et \Tlia anna ; nec capi poterant, pernix genus et gnari locorum. Sed calamitatibus insontium expleta avaritia. 2 Auxit invidiam prseclaro exemplo foemina Ligus, quae, filio abdito, cum simul pecuniam occultari milites cre- didissent, eoque per cruciatus interrogareDt ubi filium occuleret, uterum ostendens, " latere" respondit ; nee ullis deinde terroribus aut morte constantiam vocis egregise mutavit. Imminere provinciae Narboueusi, in 14 verba Vitellii adactse, classem Othonis trepidi nuntii Fabio Valenti attulere. Aderant legati coloniarum 2 auxilium orantes. Duas Tungroinim coliortes, quatuor equitum turmas, universam Trevirorum alam cum Julio Classico prsefecto misit ; e quibus pars in colonia Fo- rojuKensi retenta, ne, omnibus copiis in ten-estre iter versis, vacuo mari classis acceleraret. Duodecim equi- 3 tum turmee et lecti e cohortibus adversus hostem iere ; quibus adjuncta Liguj-um cohors, vetus loci auxilium, et quingenti Pannonii, nondum sub siguis. Nec mora 4 prselio, sed acie ita instructa ut pars classicorum, mixtis paganis, in colles mari propinquos exsurgeret, quantum inter colles ac litus seqiu loci, prsetorianus miles exple- ret, in ipso mari ut annexa classis et pugnae parata, cou- versa et minaci fronte praetenderetur : Vitelliani, quibus minor peditura -s-is, in equite robur, Alpinos proximis jugis, cohortes densis ordinibus post equitem locant. Trevirorum turmse obtulere se hosti incaute, cum 5 60 TACITI [A.U.C.822. exciperet contra veterauus rnileSj simul a latere saxis urgeret apta ad jaciendum etiam paganorum manus, qui sparsi inter milites, strenui igna^ique, in victoria idem 6 audebant. Additus perculsis terror invecta in terga pugnantium classe. Ita undique clausi; deletaeque omnes copia forent, ni victorem exercitum attinuisset 15 obscurum noctis, obtentui fugientibus. Nec Yitelliani, quanquam victi, quievere. Accitis auxiliis securum hostem ac successu rerum socordius agentem invadunt. 2 Csesi vigiles, perrupta castra, trepidatum apud naves, donec, sidente paulatim metu, occupato juxta colle de- 3 fensi, mox irrupere, Atrox ibi csedes, et Tungrarum cohortium prsefecti, sustentata diu aeie, telis obruuntur. Ne Othonianis quidem incruenta victoria fuit, quorum improvide secutos conversi equites circumvenerunt. 4 Ac velut pactis induciis, ne hhic classis inde eques subitam formidinem inferrent, VitelUani retro Antipo- lim Narbonensis Gallise municipium, Othoniani Albhi- gaunum interioris Ligurise revertcre. 16 Corsicam ac Sardiniam ceeterasque proximi maris insulas fama victricis classis in partibus Othonis tenuit. Sed Corsicara prope afflixit Decumi Pacaru procuratoris temeritas, tanta niole belU nihil in summa profutura, 2 ipsi exitiosa. Namque Othonis odio juvare Vitelliura Corsorum viribus statuit, inani auxiUo, etiam si pro- veuisset. Vocatis principibus insulse consUium aperit, et contra diccre ausos, Claudium Pyrrhicum trierarchum Liburnicarum ibi navium, Quintium Certum equitem 3 Romanum, interfici jubet. Quorum morte exterriti qui aderant, shnul ignara et aUeni metus socia imperito- 4 rum turba, in veiba ViteUii juravere. Sed ubi delectum agere Pacarius et iuconditos homines fatigare miUtige muneribus occepit, laborem uisoUtum perosi iofirmitatem HISTORIARUM 11. 11—18. 61 A. D. 69.] suam reputabant : insulam esse quam hicolerent, et longe Germaniam viresque legionum ; direptos vastatos- que elasse etiam quos cohortes alreque protegerent. Et 5 aversi repente animi ; nec tamen aperta vi, aptum tem- pus insidiis legere. Digressis qui Pacariura frequenta- baut, nudus et auxilii inops balineis interficitur ; truci- dati et comites. Capita, ut hostium, ipsi interfectores 6 ad Othonem tulere ; neque eos aut Otho prsemio affecit aut puniit Yitellius, in multa coUuvie rerum majoribus flagitiis permixtos. Aperuerat jani Italiam bellumque transraiserat, ut 17 supra memoravimus, ala Siliana, nullo apud quem- quara Othonis favore, nec quia Yitelliura mallent : sed longa pax ad omne servitium fregerat, faciles occupan- tibus et raelioribus incuriosos. Florentissiraum Italia} 2 latus, quantum inter Padum Alpesque caraporum et urbium, armis Yitellii (namque et praeraissfe a Cseciua cohortes advenerant,) tenebatur. Capta Pannoniorura cohors apud Creraonara ; intercepti centura equites ac niille classici inter Placentiani Ticinuraque. Quo suc- 3 cessu Yitellianus miles non jam fluraine aut ripis arce- batur. Irritabat quin etiam Batavos Transrhenanosque Padus ipse; quera repcnte contra Placentiara trans- gressi, raptis quibusdara exploratoribus ita cseteros ter- ruere ut adesse omnem Caecinge exercitura trepidi ac falsi nuntiarent. Certum erat Spurinnse (is enim Pla- 1 8 centiara obtinebat,) necdura venisse Caecinara, et, si propinquaret, coercere intra muniraenta militem, nec tres prsetorias cohortes et mille vexillarios cura paucis equitibus veterano exercitui objicere. Sfid indoraitus2 miles et belli ignarus correptis signis vexillisque ruere, et retinenti duci tel^ intentare, spretis centurionibus tribunisque : quin prodi Othonem et accitum Csecinam 62 TACITI [A. U. C. 822. 3 clamitabaut. Fit temeritatis aliense comes Spuriuna, primo coactus, mox velle simulans, quo plus auctoritatis 19inesset consiliis, si seditio mitesceret. Postquam La conspectu Padus et nox appetebat, vallari castra pla- cuit. Is labor urbano militi insolitus contundit animos. 2 Tum vetustissimus quisque castigare credulitatem suam, metum ac discrimen ostendere, si cum exercitu Csecina, patentibus campis, tam paucas cohortes circumfudisset. 3 Jamque totis castris modesti sermones, et insereutibus se centurionibus tribunisque laudari providentia ducis, quod coloniam virium et opum validam robur ac sedem 4 bello legisset. Ipse postremo Spurinna, non tam cul- pam exprobrans quam ratione ostendens, relictis explo- ratoribus cateros Placentiam reduxit minus turbidos et 5 imperia accipientes. Solidati muri, propugnacula addita, auctse turres, provisa parataque non arma modo sed obsequium et parendi amor ; quod solum iUis partibus defuit, cum virtutis haud pseniteret. 20 At Caecina, velut relicta post Alpes saevitia ac licentia, modesto agmine per Italiam incessit. Ornatum ipsius municipia et coloniae in superbiam trahebant, quod versicolori sagulo, bracas barbarum tegmen indutus, 2togatos alloqueretur. XJxorem autem ejus Saloninam, quanquam in nullius injuriam insigni equo ostroque veheretur, tanquam laesi gravabantur, insita mortalibus natura recentem aliorum felicitatem acribus oculis in- trospicere, modumque fortunge a nullis magis exigere 3quam quos in sequo viderunt. Csecina Padum trans- gressus, tentata Othonianorum fide per colloquium et promissa, iisdem petitus, postquam pax et concordia speciosis et irritis nominibus jactata sunt, consilia curasque in oppugnationem Placentiae magno terrorc . vertit, gnarus, ut initia belli provenissent, fumam in HISTORIARUM 11. 18—22. 63 A. D. 69.] . ciftera fore. Sed primus dies impetumagis quam vete-^1 ruiii exercitus artibus transactus : aperti incautique muros subiere, cibo vinoque prgegraves. lu eo certa- 2 mine pulcherrimum amphitheatri opus, situm extra muros, conflagravit, sive ab oppugnatoribus incensum, dum faces et glandes et missilem ignem in obsessos jaculantur, sive ab obsessis, dum retorta iugerunt. Municipale vulgus, pronum ad suspiciones, fraude illata 3 ignis aiimenta credidit a quibusdam e vicinis coloniis, invidia et aemulatione, quod nulla in Italia moles tam capax foret. Quocunque casu accidit, dum atrociora4 metuebantur, in levi habitum ; reddita securitate, tan- quam nihil gravius pati potuissent, mserebant. Csete- rum multo suorum cruore pulsus Csecina; et nox parandis operibus assumpta. Yitelliani pluteos crates- 5 que et vineas suffodiendis muris protegendisque oppug- natoribus, Othoniani sudes et immensas lapidum ac plumbi serisque moles perfringendis obruendisque hos- tibus expediunt. .Utrinque pudor, utrinqne gloria, et6 diversae exhortationes, hinc legionum ei Germanici exercitus robur, inde urbanae militise et prsetoriarum oohortium decus attollentium ; illi ut segnem et desi- dem et circo ac theatris corruptum militem, hi peregri- num et extemum increpabant. Simul Othonem ac 7 Vitellium celebrantes culpantesve, uberioribus inter se probris quam laudibus stimulabantur. ^ , Vixdum orto die22 plena propugnatoribus mcenia, fulgentes armis viris- que campi, densum legionum agmen, sparsa auxiliorum manus, altiora murorum sagittis aut saxis incessere, neglecta aut sevo fluxa comminus aggredi. Ingerunt2 desuper Othoniani pila, librato magis et certo ictu, adversus temere subeuntes cohortes Germanorum cantu truci et more patrio nudis corporibus super hmneros 64 TACITI [A. U. C. 822. Sscuta quatientium. LegioDarius pluteis et cratibus tectus subrait muros, instruit aggerem, molitur portas. Contra prsetoriani dispositos ad id ipsum molares in- 4 genti pondere ac fragore provolvnnt. Pars subeuntium obruti ; pars confixi et exsangues aut laceri, cum augeret strageni trepidatio, eoque acrius e moenibus vulneraren- 5 tur, rediere infracta partium fama. Et Csecina, pudore coeptse temere oppugnationis, ne irrisus ac vanus iisdem castris assideret, trajecto nirsus Pado Cremonam petere 6intendit. Tradidere sese abeunti Turullius Cerialis cum compluribus classicis, et Julius Breganticus cum paucis equitum, hic prsefectus alse, in Batavis genitus, ille primipilaris, et Cseciuse haud alienus, quod ordines in Germania duxerat. 23 Spurinna, comperto itinere hostium, defensam Placen- tiam quaeque acta et quid Csecina pararet, Annium 2Gallum per literas docet. Gallus legionem primam in auxilium Placeutise ducebat, diflisus paucitate cohor- tiura, ne longius obsidium et vim Germanici exercitus 3 parum tolerarent. Ubi pulsum Csecinam pergere Cre- monam accepit, segre coercitam legionem et pugnandi ardore usque ad seditioneni progressam, Bedriaci sistit. Inter Veronam Cremonamque situs est vicus, duabus jam E-omanis cladibus notus infaustusque. 4 lisdem diebus a Marcio Macro haud procul Cremona prospere pugnatum. Namque promptus animi Marcius transvectos navibus gladiatores in adversam Padi ripam 5 repente efPudit. Turbata ibi A^itellianorum auxiha, et, cseteris Cremonam fugientibus, csesi qui restiterant. Sed repressus vincentium impetus, ne novis subsidiis 6firmati hostes fortunam prailii mutareut. Suspectum id Othonianis fuit, omnia ducum facta prave sestimauti- bus. Certatim, ut quisque animo ignavus, procax ore. HISTORIARUM II. 22—25. 65 A. D. 69.] Annium Gallum et Suetonium Paulinum et Marium Celsum (t nam eos quoque Otho prsefecerat,) variis criminibus incesserant. Acerrima seditionum ac dis- 6 cordi» incitamenta interfectores Galbse. Scelere et metu vecordes miscere cuucta, modo palam turbidis vocibus, modo occultis ad Othonem literis ; qui humil- limo cuique credulus, bonos raetuens trepidabat, rebus prosperis incertus et inter adversa melior. Igitur Titianum fratrem accitum bello prseposuit. Interea Paulini et Celsi ductu res egregise gestse. 24 Angebant Csecinam nequicquara orania coepta et senes- cens exercitus sui fama. Pulsus Placentia, csesis nuper 2 auxiliis, etiam per concursum exploratorum, crebra magis quam digna memoratu praelia, inferior, propin- quante Fabio Yalente, ne oume belli decus illuc conce- (leret, recuperare gloriam avidius quam consultius pro- perabat. Ad duodecimum a Cremona (locus CastorumS vocatur,) ferocissimos auxiliarium imminentibus viae lucis occultos componit. Equites procedere longius jussi, et, irritato praeHo sponte refugi, festinationem sequentium elicere, donec insidiae coorerentur. Prodi- 4 tum id Othonianis ducibus, et curam peditum Pauli- nus, equitum Celsus sumpsere. Tertise decimse legi- onis vexillum, quatuor auxiliorum cohortes et quin- genti equites in sinistro locantur ; aggerem viae tres jjrsetorise cohortes altis ordinibus obtinuere; dextra fronte prima legio incessit cum duabus auxiliaribus cohortibus et quingentis equitibus. Super hos e prse- 5 torio auxiliisque mille equites, cumulus prosperis aut subsidium laborantibus, ducebantur. Antequam mis- 25 cerentur acies, terga vertentibus Yitellianis, Celsus doli prudens repressit suos. Yitelliani temere exsurgentea 66 TACITI ! [A. U. C. 822. j cedente sensim Celso, longius secuti ultro in insidias 3 prsecipitantur. Nam a lateribus cohortes, f legionum (legionariorum ?) adversa frons, et subito discursu terga 2 cinxerant equites. Signum pugnse non statim a Sue- tonio Paulino pediti datum. Cunctator natura, et cui | cauta potius consilia cum ratione quam prospera ex j casu placerent, compleri fossas, aperiri campum, pandi \ aciem jubebat ; satis cito incipi victoriam ratus, ubi ; 3 provisum foret ne viucerentur. Ea cunctatione spatium : Vitellianis datum in vineas, nexu traducum impeditas, i refugiendi. Et modica silva adhaerebat ; unde rursus | ausi promptissimos prsetorianorum equitum interfecere. I Vulneratur rex Epiphanes, impigre pro Othone puguam | 26 ciens. Tum Othonianus pedes erupit. Protrita hos- , tium acie, versi in fugam etiam qui subveniebant. Nam j Cseciria non simul cohortes sed singulas acciverat ; , quae res in prselio trepidationem auxit, cum dispersos il 2 nec usquam validos pavor fugientium abriperet. Orta ! et in castris seditio, quod uon universi ducerentur. Viuctus praefectus castrorum Julius Gratus, tanquam ' fratri apud Othonem militanti proditionem ageret, cum ! fratrem ejus, Julium Erontonem tribunum, Othoniani i 3 sub eodem crimine vinxissent. Caeterum ea ubique ; formido fuit apud fugientes, occursantes, in acie, pro j vallo, ut deleri cum universo exercitu Csecinam potuisse, ni Suetonius Paulinus receptui cecinisset, utrisque in 4partibus percrebruerit. Timuisse se Paulinus ferebat i tantum insuper laboris atque itineris, ne Vitellianus i miles recens e castris fessos aggrederetur, et perculsis i nullum retro subsidium foret. Apud paucos ea ducis ' ratio probata, in vulgus adverso rumore fuit. 27 Haud perinde id damnum Vitellianos in metum com- pulit quam ad modestiam composuit ; nec solum apud HISTORIARUM 11. 25—29. 67 A. D. 69.] Cseciuam, qui culpam in militem conferebat seditioni magis quam praelio paratum : Tabii quoque Valeutis copiaj (jam euim Ticinum veuerat,) posito hostium coutemptu et recuperandi decoris cupidine revereutius et aequalius duci parebaut. Gravis alioquin seditio2 exarserat, quam altiore initio (neque enim rerum a C^ecina gestarum ordinem interrumpi oportuerat,) repe- tam. Coliortes Batavorum, quas, bello Neronis a quarta 3 decima legione digressas, cum Britanniam peterent, audito Vitellii motu in civitate Lingonum Fabio Valenti adjunctas retulimus, superbe agebaut, ut cujusque legiouis tentoria accessissent, coercitos a se quarta- decimanos, ablatam Iseroni Italiam, atque omnem belli fortunam ia ipsorum manu sitam jactantes. Contume-4 liosum id militibus, acerbum duci ; con-upta jurgiis aut lixis discipKna ; ad postremum Valens e petulantia etiani perfidiam suspectabat. Igitur nuntio allato28 pulsam Trevirorum alam Tungrosque a classe Otbonis, et Narbonensem Galliam circumiri, simul cura socios tuendi et militari astu cohortes turbidas ac, &i una forent, prsetalidas dispergendi, partem Batavorum ire in subsidium jubet. Quod ubi auditum vulgatumque, 2 mserere socii, fremere legiones. Orbari se fortissimo- rum virorum auxilio ; veteres illos et tot bellorum victores, postquam in conspectu sit hostis, velut ex acie abduci. Si provincia urbe et salute imperii potior sit, 3 omues illuc sequerentur : sin victorise sanitas, susten- taculum, columen in Italia verteretur, non abrumpendos, ut corpori, validissimos artus. Hsec ferociter jactando, 29 postquam, immissis lictoribus, Valeus coercere seditio- nem coeptabat, ipsum invadunt, saxa jaciunt, fugientem sequuntur. Spolia Galliarum et Viennensimn aurum 2 et pretia laborum suorum occultare ciamitantes, direptia -68 TACITI [A. U. C. 822. sarcinis, tabernacula ducis ipsamque humuin piiis et lanceis rimabantur. Nam Valens servili veste apud Sdecurionem equitum tegebatur. Tum Alfenius Varus praefectus castrorum, deflagrante paulatim seditione, addit consilium, vetitis obire vigilias centurionibus, 4 omisso tubse sono, quo miles ad belli munia cietur. Igi- tur torpere cuncti, circumspectare inter se attoniti et id ipsum, quod nenio regeret, paventes. Silentio, patien- tia, postremo precibus ac lacrimis veniam quserebant. 5Ut vero deformis et flens et prseter spem incolumis Valens processit, gaudium, miseratio, favor : versi in lae- titiam, ut est vulgus utroque immodicum. Laudantes gratantesque circumdatum aqmlis signisque in tribuual eferunt, Ille utili moderatione non supplicium cujus- quam poposcit ; ac, ne dissimulans suspectior foret. pau- cos incusavit ; gnarus civilibus bellis plus militibus 30 quam ducibus licere, Munientibus castra apud Ticinum de adversa Caecinse pugna aliatum, et prope renovata seditio, tanquam fraude et cunctationibus Valentis prselio defuissent, NoUe requiem, non exspectare du- cem, anteire signa, urgere signiferos. Rapido agmine 2 Ceecinee junguntur. Improspera Valentis fama apud exercitum Caecinse erat : expositos se tanto pauciores integris hostium viribus querebantur, simul in suam cx- cusationem, et adventantium robui- per adulationem 5 attoUentes, ne ut victi et ignavi despectarentur. Et quanquara plus virium, prope dupUcatus legionum auxi- liorumque numerus erat Valenti, studia tamen miUtum in Csecinam inclinabant, super benignitatem animi, qua promptior habebatur, etiam vigore aetatis, proceritate 4 corporis et quodam inani favore. Hiuc aemulatio duci- bus ; Csecina ut fcedum ac maculosum, iUe ut tumidum 6 ac vanum irridebant. Sed coudito odio eandem utiUta- HISTORIARUM 11. 29—32. 69 A. D. W.] teni fovere, crebris epistolis, sine respectu veulge, probra Othoni objectantes, cum duces partium Othonis quamvis uberrima conviciorum in Vitellium materia abstinerent. Sane ante utriusque exitum, quo egregiam Otho famam, 31 Vitellius flagitiosissimam meruere, miuus Vitellii ig- navse voluptates quam Othonis Hagrantissimae libidines timebantur. Addiderat huic terrorem atque odium2 caedes Galbae : contra illi initium belli nemo imputabat. Vitellius ventre et gula sibi iuhonestus, Otho luxu, ssevitia, audacia, rei publicse exitiosior ducebatur. Conjunctis Csecinae ac Valentis copiis nulla ultraS penes Vitellianos mora quin totis viribus certarent. Otho consultavit, trahi bellum an fortunam experiri placeret. Tunc Suetonius Paulinus diguum fama sua 4 ratus, qua nemo illa tempestate militaris rei caliidior liabebatur, de toto genere belli censere, " festinationem hostibus, moram ipsis utilem" disseruit : " Exercitum 32 Vitellii universum advenisse, nec multum virium a tergo, quoniam Gallise tumeant, et deserere Rheni ripam, irrupturis tam infestis nationibus, non conducat. Britamiicum militem hoste et mari distineri ; Hispanias 2 armis non ita redundare ; provinciam Narbonensem incursu classis et adverso prselio contremuisse ; clausam Alpibus, et nullo maris subsidio, transpadauam Italiam, atque ipso transitu exercitus vastam ; non frumentum usquam exercitui, nec exercitum sine copiis retineri posse. Jam Germanos, quod genus militum apuds hostcs atrocissimum sit, tracto in sestatem bello, fluxis I corporibus, mutationem soli caelique haud toleraturos. Multa bella, impetu valida, per ta^dia et moras eva- nuisse. Contra ipsis omnia opulenta et fida, Panno-4 niam, Mcesiam, Dalmatiam, Orientem, cum integris exercitibusj Italiam et caput rerum urbem, senatumque 76 TACITI [A. U. C. 822. et populum, nunqnara obscura uomiua, etsi aliquaudo obumbrentur; publicas privatasque opes et immensam pecuniam, inter civiles discordias ferro validiorem ; 5 corpora militum aut Italise sueta aut aestibus. Objacere flumen Padum, tutas viris murisque urbes; e quibus nullam hosti cessuram Placentige defensione exploratum. 6Proiude duceret bellum. Paucis diebus quartam de- cimam legionem, magna ipsam fama, cum Moesiacis copiis afFore : tum rursus deliberaturum, et, si prselium 33 placuisset, auctis viribus certaturos." Accedebat scn- tentise Paulini Marius Celsus ; idem placere Annio Gallo, paucos ante dies lapsu equi afflicto, missi qui 2consilium ejus sciscitarentur retulerant. Otlio pronus ad decertandum ; frater ejus Titianus, et prsefectus praetorii Proculus, imperitia properantes, fortunam et deos et numen Othonis adesse consihis, afPore conati- 3bus testabantur. Neu quis obviam ire sententige au- deret, in adulationera concesseranfc. Postquam pugnari placitum, interesse pugnee imperatorera an seponi 4melius foret dubitavere. Paulino et Celso jam non adversantibus, ne principem objectare periculis videren- tur, iidem illi deterioris consilii auctores perpulere ut Brixellum concederet, ac, dubiis praeliorum exemptus, Ssummae rerum et imperii se ipsum reservaret. Is primus dies Othonianas partes afflixit. Namque et cum ipso praetoriarum cohortium et speculatorum equi- tumque valida manus discessit, et remanentium fractus animus, quando suspecti duces, et Otho, cui uni apud militem fides, dum et ipse nonnisi militibus credit, imperia ducum in incerto reliquerat. 34 Nihil eorum ViteUianos fallebat, crebris, ut in civili bello, transfugiis : et exploratores, cura diversa scisci- 2 tandi, sua non occultabant. Quieti iutentique Caecina HISTORIARCM II. 32—36. 71 A. D. 69.] ac Valeiis, quando hostis imprudentia rneret, quod loco sapientiae est, alienam stultitiara opperiebantur, iuchoato ponte trausitura Padi simulantes adversus oppositara gladiatorum manum, ac ne ipsorum miles segne otium tereret. Naves pari inter se spatio, validis utrinque 3 trabibus connexse, adversum in flumen dirigebantur, jactis super ancoris, quse firmitatem pontis continerent. Sed ancorarum funcs non extenti fluitabant, ut, auges- cente flumine, inofi^ensus ordo navium attolleretur. Claudebat pontem imposita turris et in extremam4 navem educta, unde tormentis ac machinis hostes pro- pulsarentur. Othoniani in ripa turrim struxerant, saxaque et faces jaculabantur. Et erat insula amae35 medio, in quam gladiatores, navibus molientes, Germani nando praelabebantur. Ac forte plures transgressos, completis Liburnicis, per promptissimos gladiatorum Macer aggreditur. Sed neque ea constantia gladiatori- 2 bus ad praelia quse militibus; nec perinde nutantes e navibus quam stabili gradu e ripa vulnera dirigebant. Et cum variis trepidantium inclinationibus mixti remiges 3 propugnatoresque turbarentur, desilire in vada ultro Germani, retentare puppes, scandere foros, aut com- minus mergere. Q.u8e cuncta in oculis utriusque* exercitus, quanto Isetiora YiteUianis, tanto acrius Otho- niani causam auctoremque cladis detestabantur. Et36 prgelium quidem, abreptis quse supererant navibus, fuga diremptum : Macer ad exitium poscebatur. Jamque 2 vulneratum eminus lancea strictis gladiis invaserant, cum intercursu tribunorum centurionumque protegitur. Nec multo post Vestricius Spurinna jussu Othonis, 3 relicto Placentise modico prsesidio, cum cohortibus sub- venit. Dein Plavium Sai)inum, consulem designatum, 4 Otho rectorem copiis misit quibus Macer praefuerat. 72 TACITI [A. U. C. 822. Igeto milite ad rautationem ducum, et ducibus ob crebras seditiones tam infestam militiam aspemantibus. 37 Inveiiio apud quosdam auctores pavore belli, seu fastidio utriusque principis, quorum flaoritia ac dedecus apertiore in dies fama noscebantur, dubitasse exercitus num, posito certamine, vel ipsi in medium consultarent, 2 vel senatui permitterent legere imperatorem. Atque eo duces Othonianos spatium ac moras suasisse, prae- cipua spe Paulini, quod vetustissimus consularium, et militia clarus, gloriara nomenque Britannicis expeditio- 3 nibus memisset. Ego ut concesserim apud paucos tacito voto quietem pro discordia, bonum et innocentem principem pro pessimis ac flagitiosissimis expetitum, ita neque Paulinum, qua pmdentia fuit, sperasse cor- mptissimo sseculo tantara vulgi moderationem reor, ut qui pacem belli amore turbaverant, bellum pacis caritate deponerent ; neque aut exercitus linguis moribusque dissonos in liunc consensum potuisse coalescere, aut legatos ac duces, magna ex parte luxus, egestatis, scele- mm sibi conscios, nisi pollutum obstrictumque meritis 38 suis principem passuros. .Vetus ac jam pridem insita mortalibus potentise cupido cura imperii raagnitudine 2 adolevit empitque. Nam rebus modicis sequalitas facile liabebatur : sed ubi, subacto orbe et amulis urbibus regibusve excisis, securas opes concupisccre vacuum fuit, priraa inter patres plebemque certaraina 3 exarsere. Modo turbulenti tribuni, modo consules preevalidi, et in urbe ac foro tentamenta civilium bello- mm ; mox e plebe infima C. Marius et nobilium saevis- siraus Lucius Sulla victam armis libertatem in domina- 4 tionem verterant. '^'iPost quos Cn. Pompeius occultior, non melior, Et nunquam postea nisi de principatu 5 qusesitum. Non discessere ab armis in Pharsalia ac HISTORIARUM II. 3()— 40. 73 A. D.69.] Philippis civium legioues : nedum Otlionis ac Vitellii exercitus spoute posituri bcllum fuerint. Eadem illos dcum ira, eadem homiuum rabies, esedem scelerum causse in discordiam egere. Quod siugulis velut ictibus d transacta sunt bella, ignavia priucipum factum est. Sed rae veterum novorumque morum reputatio longius tulit : nunc ad rerum ordinem venio. Profecto Brixellum Othone honor imperii penes 39 Titianura fratrem, vis ac potestas penes Proculum prae- fectum. Celsus et PauJinus, cum prudentia eorum 2 nemo uteretur, inani nomine ducum alienae culpse prse- tendebantur. Tribuni centurionesque ambigui, quod, 3 spretis raelioribus, deterrimi valebant. Miles alacer ; qui tamen jussa ducum interpretari quam exsequi mallet. Promoveri ad quartum a Bedriaco castra^ placuit, adeo imperite ut, quanquam verno tempore anni et tot circum amnibus, penuria aquse fatigarentur. Ibi 5 de prselio dubitatum, Othone per literas flagitante ut maturarent, militibus ut imperator pugnse adesset pos- centibus. Plerique copias trans Padum agentes acciri<> postulabant. Nec perinde dijudicari potest quid opti- mum factu fuerit, quam pessiraum fuisse quod factum est. Non ut ad pugnam sed ad bellandum profecti, 40 confluentes Padi et Adduse flurainum, sedecim inde millium spatio distantes, petebant. Celso et Paulino 2 abnuentibus militem itinere fessum, sarcinis gravem, objicere hosti, non adraissuro quo minus expeditus et vix quatuor raillia passuum progressus, aut incompositos in agmine, aut dispersos et vallum molientes aggredere- tur, Titianus et Proculus, ubi consiliis vincerentur, ad jus imperii transibant. Aderat sane citus equo Numida 3 cum atrocibus mandatis, quibus Otbo, increpita ducum 74 TACITI [A. U. C. 822. segnitia, rem in discrimen mitti jubebat, seger mora et spei impatiens. 41 Eodem die ad Caecinam operi pontis intentum duo prsetoriarum cohortium tribuni, colloquium ejus postu- iantes, venerunt. Audire conditiones ac reddere pa- rabat, cum prsecipites exploratores adesse hostem 2 nuntiavere. Interruptus tribunorum sermo ; eoque incertum fuit, insidias an proditionem vel aliquod Sbonestum consilium cceptaverint. Csecina, dimissis tribunis, revectus in castra, datum jussu Eabii Valentis 4pugn8e signum et militem in armis invenit. Dum legiones de ordine agminis sortiuntur, equites pro- rupere ; et, mirum dictu, a paucioribus Othonianis, quo minus in vallum impingerentur, Italicse legionis virtute 5 deterriti sunt. Ea, strictis mucronibus, redire pulsos et pugnam resumere coegit. Disposita Vitellianarum le- gionum acies sine trepidatione : etenim, quanquam vicino hoste, aspectus armorum densis arbustis pro- 6 hibebatur. Apud Othonianos pavidi duces, mUes duci- bus infensus, mixta vehicula et hxse, et, prseruptis utrinque fossis, via quieto quoque agmini angusta. Circumsistere alii signa sua, quserere ahi ; incertus 7 undique clamor accurrentium, vocitantium. Ut cuique audacia vel formido, in primam postremamve aciem 42 prorumpebant aut relabebantur. Attonitas subito ter- rore mentes falsum gaudium in languorem vertit, re- pertis qui descivisse a Vitellio exercitum ementirentur. 2ls ruraor, ab exploratoribus VitelHi dispersus, an in ipsa Othonis parle seu dolo seu forte surrexerit, parum compertum. Omisso piignse ardore Othoniani ultro salutavere ; et hostili murmure excepti, plerisque suo- rum ignaris quae causa salutandi, metum proditiouis HISTORIARUM II. 40—44. 75 A. D. 69.] fecere. Tum incubuit hostium acies, integris ordiiii-3 bus, robore et uumero preestantior : Othoniani, quan- quam dispersi, pauciores, fessi, prselium tamen acriter sumpsere. Et per locos arboribus ac vineis impeditos 4 non uua pugnoe facies : comminus eminus, catervis et cuneis concurrebant. In aggere viae collato gradu corporibus et umbonibus niti, omisso pilorum jactu, gladiis et securibus galeas loricasque perrumpere : nos- centes inter se, cseteris couspicui, in eventum totius belli certabant. Forte inter Padum viamque, patenti43 campo, duae legiones congressse sunt, pro Yitellio unet- vicesima, cui cognomen Kapaci, vetere gloria insignis ; e parte Othonis prima Adjutrix, non ante in aciem deducta, sed ferox et novi decoris avida. Primani, 2 stratis unetvicesimanorum principiis, aquilam abstulere ; quo dolore accensa legio et impulit rursus primauos, interfecto Orfidio Benigno legato, et plurima signa Texillaque ex hostibus rapuit. A parte alia propulsaS quintanorum impetu tertia decima legio ; circumventi plurium accursu quartadecimani. Et ducibus Othonis jam pridem profugis, Csecina ac Valens subsidiis suos firmabant. Accessit recens auxilium, Yarus Alfenius 4 cum Batavis, fusa gladiatorum manu, quam navibus transvectam oppositse cohortes in ipso flumine trucida- verant. Ita victores latus hostium invecti. Et media 44 acie perrupta fugere passim Othoniani, Bedriacum petentes. Immensum id spatium ; obstructte strage corporum vise. Quo plus csedis fuit : neque enim civi- libus beUis capti in preedam vertuntur. Suetonius2 Pauhnus et Licinius Proculus diversis itineribus cas- tra vitavere. Yedium Aquilam, tertioe decimse legio- nis legatum, irse militum inconsultus pavor obtulit. Multo adhuc die vallum ingressus clamore seditioso- 76 TACITI [A. U. C. 822. ruin et fugacium circuinstrepitur ; non probris, non manibus abstinent ; desertorem proditoremque incre- pant, nullo proprio crimine ejus, sed more vnlgi suum 3 quisque flagitium aliis objectantes. Titianum et Celsum nox juvit, dispositis jam excubiis compressisque militi- bus, quos Aunius Gallus consilio, precibus, auctoritate flexerat, ne super cladem adversee pugnse suismet ipsi csedibus saevirent : sive finis bello venisset seu resumere arma mallent, unicum victis in consensu levamentum. 4 Cseteris fractus animus : praetorianus miles non virtute se sed proditione victum fremebat. Ne Vitellianis quidem incruentam fuisse victoriam, pulso equite, rapta Ifgionis aquila; superesse cum ipso Othone militum quod trans Padum fuerit ; venire Moesicas legiones ; magnam exercitus partem Bedriaci remansisse : hos certe nondum victos, et si ita ferret, honestius in acie 5 perituros. His cogitationibus truces aut pavidi, ex- trema desperatione ad iram ssepius quam in formidiuem stimulabantur. 45 At Vitellianus exercitus ad quintum a Bedriaco lapi- dem cousedit, non ausis ducibus eadem die oppugna- tionem castrorum ; siraul voluntaria deditio sperabatur. 2 Sed expeditis, et tantum ad prselium egressis, muni- me.ntum fuere arma et victoria. Postera die, liaud 3 ambigua Othoniani exercitus voluntate, et qui ferociores fuerant ad psenitentiam inclinantibus, missa legatio; nec apud duces Vitellianos dubitatum quo minus pacem 4 concederent. Legati paulisper retenti. Ea res hsesi- tationem attulit ignaris adhuc an impetrasseut. Mox remissa legatione patuit vallum. Tum victi victoresque in lacrimas effusi, sortem civilium armorum misera Slsetitia detestantes, lisdem tentoriis alii fratrum, alil propinquorum vulnera fovebant. Spes et praemia in HISTORIARUM II. 44—47. 77 A. D. 69.] ambiguo, oerta funera et luctus, nec quisquam adeo mali expers, ut non aliquam mortem maereret. Requi- 0 situm Orfidii legati corpus honore solito crematur ; paucos necessarii ipsorura sepelivere ; cseterum vulgus super humum relictum. Opperiebatui- Otho nuntium, pugnfe nequaquam tre- 46 pidus, et consilii certus. Maesta primum fama, deiu piofugi e prselio perditas res patefaciunt. Kon ex- 2 spectavit militum ardor vocem imperatoris. Bonum haberet animum jubebant : superesse adhuc novas vires, et ipsos extrema passuros ausurosque. !Neque erat 3 adulatio : ire in aciem, excitare partium fortunam furore quodam et instinctu flagrabant. Qui procul adstiterant, tendere manus, et proximi prensare genua, promptissimo Plotio Firmo. Is prsetorii preefectus identidem orabat 4 ne fidissimum exercitum, ne optime meritos milites de- sereret : majore animo tolerari adversa quam relinqui ; fortes et strenuos etiam contra fortuuam insistere spei, timidos et ignavos ad desperationem formidine properare. Quas inter voces ut flexerat vultum aut induraveratS Otho, clamor et gemitus. Nec prsetoriani tantum, pro- 6 prius Othonis miles, sed prsemissi e Moesia eandem obstinationem adventantis exercitus, legiones Aqui- leiam ingressas nuntiabant ; ut nemo dubitet potu- isse renovari bellum atrox, lugubre, incertum victis et victoribus. Ipse, aversus a consiliis belli, "Hunc," 47 inquit, " animum, hanc virtutem vestram ultra periculis objicere nimis grande vitse raeae pretium puto. Quauto plus spei ostenditis, si vivere placeret, tanto pulchrior mors erit. Experti in vicem sumus, ego ac fortuna. 2 Nrc tempus computaveritis : diflBcilius est temperare felicitati, qua te non putes diu usurum. Civile bellumS ■a Yitellio coepit, et ut de principatu certaremus armis, 78 TACITI [A. U. C. 822. initium illic fuit : ne plus quam semel certemus, penes me exemplum erit. Hinc Othonem posteritas sestimet. ^Truetur Vitellius fratre, conjuge, liberis : mihi non ultione neque solatiis opus est. AUi diutius imperium tenuerint : nemo tam fortiter reliquerit. An ego tan- timi B-omanse pubis, tot egregios exercitus sterni rursus 5 et rei publicse eripi patiar ? Eat liic mecum animus, tanquam perituri pro me fueritis. Sed este super- stites. Kec diu moremur, ego incolumitatem ves- 6tram, vos constantiam meam. Plura de extremis lo- qui pars ignavise est. Prsecipuum destinatiords meae documentum liabete, quod de nemine queror : nam incusare deos vel homines, ejus est qui vivere velit.'* 48 Talia locutus, ut cuique tetas aut dignitas, comiter ap- pellatos, irent propere neu remanendo iram victoris as- perarent, juvenes auctoritate, senes precibus movebat, placidus ore, intrepidus verbis, intempestivas suorum 2lacrima3 coercens. Dari naves ac vehjcula abeuntibus jubet ; libellos epistolasque studio erga se aut in Vitel- lium contumeliis insignes abolet ; pecunias distribuit, 3 parce, nec ut periturus. Mox Salvium Cocceianum fratris filium, piima juventa, trepidum et maerentem ultro sola- tus est, laudando pietatem ejus, castigando formidinem : an VitelJium tam immitis animi fore, ut pro incolumi tota domo ne hanc quidem sibi gratiam redderet ? Mereri se 4festinato exitu clementiam victoris. Kon enim ultima desperatione, sed poscente prselium exercitu, remisisse rei publicoe novissimum casum. Satis sibi nominis, 5 satis posteris suis nobilitatis quaesitum. Post JuUos, Claudios, Servios, se primum in familiam novam impe- rium intulisse. Proinde erecto animo capesseret vitam, neu patruum sibi Othonem fuisse aut oblivisceretur 49unquam aut nimium meminisset. Post quse, dimo- HISTORIARUM II. 47—50. 79 A. D. 69.] tis omnibus, paulum requievit. Atque illum, supre- mas jam curas aninio volutantem, repens tumultus avertit, nuntiata constematione ac licentia militum. Kamque abeuntibus exitium minitabantur, atrocissima in Yerginium vi, quem clausa domo obsidebant. In- 2 crepitis seditionis auctoribus, regressus vacavit abeun- tium alloquiis, donee omnes inviolati digrederentur. Vesperascente die, sitim kaustu gelidse aquae sedavit. Tum allatis pugionibus, cum utrumque pertentasset, 3 alterum capiti subdidit. Et esplorato jam profectos araicos, noctem quietam, utque affirmatur, non insom- nem egit. Luce prima in ferrum pectore incubuit. Ad gemitum morientis ingressi liberti servique, et 4 Plotius Firmus praetorii prsefectus unum vulnus in- venere. Funus maturatum. Ambitiosis id precibus pe- tierat, ne amputaretur caput ludibrio futurum. Tulere 5 coi^pus prsetorise cohortes, cum laudibus et lacrimis, vulnus manusque ejus exosculantes. Quidam militum6 juxta rogum interfecere se, non noxa neque ob metum, sed semulatione decoris et caritate principis. Ac postea 7 promiscue Bedriaci. Placentiae, aliisque in castris, celebra- tum id genus mortis. Othoni sepulcrum exstructum 8 est modicum et mansurum. Hunc vitse finera habuit septimo et tricesimo aetatis anno. Origo illi e munici- 50 pio Perentino, pater consularis, avus pratorius ; mater- num genus impar, nec tamen indecorum. Pueritia ac 2 juventa, qualem monstravimus. Duobus facinoribus, altero flagitiosissimo, altero egregio, tantundem apud pos*eros meruit bonse famse quantum malte. Ut con- 3 quirere fabulosa et fictis oblectare legentium animos procul gravitate coepti operis crediderim, ita vulgatis traditisque deujere fidem non ausim. Die quo Bedriaci 4 certabatur, avem invisitata specie apud Kegium Lepi- 80 TACITI [A. U. C. 822. dum celebri luco consedisse incolse memorant, nec deinde ccetu hominum aut circumvolitantium alitum territam pulsamve, donec Otho se ipse interficeret ; tum ablatam ex oculis ; et tempora reputantibus initium finemque miraculi cum Othonis exitu competisse. 51 In funere ejus novata luctu ac dolore militum seditio : nec erat qui coerceret. Ad Yerginium versi, modo ut reciperet imperium, nunc ut legatione apud Cae- cinam ac Valentem fungeretur, minitantes orabant. 2 Yerginius, per aversam domus partem furtim degressus, Sirrumpentes frustratus est. Earum quse Brixelli ege- rant cohortium preces Rubrius Gallus tulit, et venia statim impetrata, concedentibus ad victorem per Fla- vium Sabinum iis copiis quibus praefuerat. 52 Posito ubique bello, magna pars senatus extre- mum discrimen adiit, profecta cum Othone ab urbe, dein Mutiuee relicta. Hluc adverso de pra?lio allatum. 2 Sed milites, ut falsum, rumorem aspernantes, quod iu- fensum Othoni senatum arbitrabantur, custodire ser- mones, vultum habitumque trahere in deterius ; con- viciis postremo ac probris causam et initium csedis quae- rebant, cum ahus insuper metus senatoribus instaret, ne, prEevahdis jam Yitellii partibus, cunctanter excepisse S^-ictoriam crederentur. Ita trepidi, et utrinque anxii, coeunt, nemo privatim expedito consilio, inter multos societate culpse tutior. Onerabat paventium curas ordo Mutinensis arma et pecuniam offerendo, appellabatque 53patres conscriptos intempestivo honore. ISotabile jur- gium fuit, quo Licinius Csecina MarceUum Eprium ut ambigua disserentem invasit. Nec cseteri sententias aperiebant : sed invisum memoria delationum, exposi- tumque ad invidiam, JNIarcelli nomen irritaverat Cceci- nam, ut uoviis adhuc, et in seuatum nuper adscitus, HISTORIARUM 11. 50—55. 81 A. D. 69.] inagnis inimicitiis claresceret. Moderatione melionim dirempti. Et rediere omnes Bononiam, nirsus consi-2 liaturi ; simul medio temporis plures nuntii speraban- tur. Bononiae, divisis per itinera qui recentissimumS quemque percunctarentur, interrogatus Othonis libertus causam digressus, habere se suprema ejus mandata re^ spondit ; ipsum A-iventem quidem relictum, sed sola pos- teritatis cura et abruptis vitse blandimentis. Hinc4 admiratio et plura interrogandi pudor; atque omuium animi in Yitellium inclinavere. Intererat consiliis frater 54 ejus L. Yitellius, seque jam adidantibus offerebat, cum repente Coenus, libertus Xeronis, atroci mendacio uni- versos perculit, affirmans superveutu quartse decimge le- gionis, junctis a Brixello viribus, Ciesos victores, versam partium fortunam. Causa fingendi fuit, ut diplomata^ Othouis, quse negligebantur, Isetiore nuntio revalesce- rent. Et Coenus quidem rapide in urbem vectus paucos post dies jussu Titellii poenas luit. Senatorum pericu- 3 lum auctum, credentibus Othonianis militibus vera esse quse afferebantur. Intendebat formidinem, quod pub- lici consilii facie discessum Mutina, desertseque partes forent. Nec ultra in commune congressi sibi quisque 4 consuluere, donec missae a Fabio Valente epistolae de- merent metum. Et mors Othonis quo laudabilior, eo velocius audita. At Romse nihil trepidationis ; Ceriales ludi ex more 55 spectabantur. Ut cessisse Othonem, et a Flavio Sabino 2 praefecto urbis, quod erat in urbe militum, sacramento Yitellii adactum, certi auctores in theatrum attulcrunt, Yitellio plausere ; populus cum lauru ac floribus Galbae imagines circum templa tulit, congestis in modum tumuli coronis juxta lacum Curtii, quem locum Galba TAC, XOM. IL G 82 TACITI [A. U. C. 822. 3moriens sanguine infecerat. In senatu cuncta longis aliorum priucipatibus composita statim decernuntur. Additse erga Germanicum exercitum laudes gratesque, 4et missa legatio quae gaudio fungeretur. E-ecitatse Fabii Valentis epistolae ad consules scriptae liaud immode- rate : gratior Caecinse modestia fuit, quod non scripsisset. 56 Caeterum Italia gravius atque atrocius quam bello afflic- tabatur. Dispersi per municipia et eolonias Yitelliani spoliare, rapere, vi et stupris polluere. In omne fas nefasque avidi aut venales non sacro, non profano iibsti- 2 nebant. Et fuere qui inimicos suos specie militum in- teriicerent. Ipsique miiites, r£gionum gnari, refertos agros, dites dominos in prsedam aut, si repuguatum foret, ad excidium destinabant, obnoxiis ducibus et pro- 2hibere non ausis. Minus avaritise in Caecina, plus am- bitionis : Yalens ob lucra et qusestus infamis, eoque 4xilien9e etiam culpse dissimidator. Jam pridem attritis Italise rebus, tantum peditum equitumque, vis dam- naque et injuri£e aegre tolerabantur. 57 Interim Yitellius, victorise suse nescius, ut ad in- tegrum bellum reliquas Germanici exercitus vires trahebat. Pauci veterum militum in hibernis relicti, festinatis per Gallias delectibus, ut remanentium 2legionum nomina supplerentur. Cura ripae Hordeonio Flacco permissa ; ipse e Britaimico delectu octo millia sibi adjunxit. Et paucorum dierum iter progressus, prosperas apud Bedi-iacum res, ac morte Othonis con- Scidisse bellum, accepit. Yocata concione virtutem militum laudibus cumulat. Postulante exercitu ut libertum suum Asiaticum equestri dignitate donaret, 4iuhonestam adulationem compescit. Dein mobihtate ingenii, quod paLim abnuerat, inter secreta convivii HISTORIARUM 11. 55—59. 83 A. D.69.] largitur, lionoravitque Asiaticum amiulis, foedum man- cipium et malis artibus ambitiosum. lisdem diebus accessisse partibus utramque Mauri-58 taniam, interfecto procuratore Albino, nuntii venere. Lucceius Albinus, a Nerone Mauritanise Ceesariensi praepositus, addita per Galbam Tingitanse provinciae administratione, liaud spernendis viribus agebat. De- 2 cem novem cokortes, quinque alee, ingens Maurornm numerus aderat, per latrocinia et raptus apta bello manus. Cseso Galba, in Otlionem pronus, nec Africas contentus, Hispanise, angusto freto diremptse, im- minebat, Inde Cluvio Rufo metus ; et decimam4) legionem propinquare litori ut transmissurus jussit. Praemissi centuriones qui Maurorum animos Vitellio conciliarent. Neque arduum fuit, magna per provin-5 cias Germanici exercitus fama. Spargebatur insuper, spreto procuratoris vocabulo, Albinum insigne regis et Jubfe nomen usurpare. Ita mutatis animis, Asinius59 Pollio, alae prsefectus, e fidissimis Albino, et Festus ac Scipio, coliortium prsefecti, opprimuntur. Ipse Albinus, 2 dum e Tingitana provinicia Csesariensem Mauritaniam petit, appulsu litoris trucidatus; uxor ejus, cum se percussoribus obtulisset, simnl interfecta est, nihil eorum quse fierent Vitellio anquirente. Brevi auditu quamvis magna transibat, impar curis gravioribus. Exercitum itinere terrestri pergere jubet : ipse Arare 3 flumine develiitur,nu]lo principali paratu,sed vetereeges- tate conspicuus, donec Jnnius Blsesus, Lugdunensis Gallise rector, genere illustri, largus animo et par opibus, circum- daret principi ministeria, comitaretur liberaliter, eo ipso ingratus, qnamvis odium Vitellius vernilibus blanditiis velaret. Prsesto fuere Lugduni victricium victarumque 4 partium duces Valentem et Csecinam, pro concione 84 TACITI tA.U.C.822. 5 laudatos, curiili suse circumposuit. Mox universura exercitum occurrere iufanti filio jubet ; perlatunique et paludamento opertum sinu retiuens Germanicum appel- lavit, cinxitque cunctis fortunae principalis insignibus. Nimius honos inter secunda, rebus adversis in solatium 60 cessit. Tum interfecti centuriones promptissimi Otho- nianorum ; unde prsecipua in Yitellium alienatio per 2 Dlyricos exercitus. Simul cseterse legiones contactu, et adversus Germanicos milites invidia, bellum medita- bantur. Suetonium Paulinum ac Licinium Proculum tristi mora squaiidos tenuit, donec auditi necessariis 3 magis defensionibus quam honestis uterentur. Prodi- tionem ultro imputabant, spatium longi ante prselium itineris, fatigationem Othonianorura, perraixtura vehi- culis agraen ac pleraque fortuita fraudi suse assignantes. Et Yitellius credidit de perfidia, et fidem absolvit, ^ Salvius Titianus, Othonis frater, nullura discrimen adiit, pietate et ignavia excusatus. Mario Celso con- sulatus servatur. Sed creditura fama, objectumque mox in senatu Csecilio SimpHci, quod eura honorem pecunia mercari, nec sine exitio Celsi, voluisset. 5 Restitit Yitellius, deditque postea consulatura Simplici innoxiura et ineraptum. Trachalum adversus criminan- tes Galeria uxor Yitellii protexit. 61 Inter magnorum virorum discrimina (pudendum dictu,) Mariccus quidara, e plebe Boiorum, inserere sese fortunee et provocare arma E.omana simulatione numi- 2 nura ausus est. Jamque assertor Galliarum et deus, (nara id sibi iudiderat,) concitis octo millibus hominum, proximos J^duorura pagos trahebat, cura gravissima civitas electa juventute, adjectis a Yitellio cohortibus, S fanaticam multitudinera disjecit. Captus in eo prselio Mariccus, ac mox feris objectus quia non laniabatur, HISTORIARUM II. 59—63. 85 A. D. 69.] stoliduni vulgiis inviolabilem credebat, donec spectante Vitellio interfectus est, Nec ultra in defectores aut boua cujusquam spevi- 62 tum : rata fuere eorum qui acie Othoniana ceciderant testamenta, aut lex intestatis. Prorsus, si luxuriae temperarct, avaritiam non timeres. Epularum fceda et 2 inexplebilis libido : ex urbe atque Italia irritamenta gulae gestabantur, strepentibus ab utroque mari iti- neribus ; exhausli conviviorura apparatibus principcs civitatum ; vastabautur ipsse ci\4tates ; degenerabut a labore ac virtute miles assuetudiue voluptatum, et contemptu ducis. Prsemisit in urbem edictum quo 3 vocabulum Augusti differret, Csesaris non reciperet, cum de potestate nihil detraheret. Pulsi Italia ma- thematici. Cautum severe ne equites Romani ludo et arena poUuerentur. Priores id principes pecunia et i: ssepius vi perpulerant; ac pleraque municipia et co- lonise semulabantur corruptissimum quemque adolescen- tium pretio iUicere. Sed A^itellius, adventu fratris, et, irrepentibus do- 63 miuationis magistris, superbior et atrocior, occidi Do- labellam jussit, quem in coloniam Aquinatem seposi- tum ab Othone retuiimus. Dolabella, audita morte 2 Othonis, urbem introierat. Id ei Plancius Yarus, prsetura functus, ex intimis Dolabeliae amicis, apud Flavium Sabinum prsefectum urbis objecit, tanquam rupta custodia ducem se victis partibus ostent^sset. Addidit tentatam cohortem, quae Ostise ageret ; nec 3 uUis tantorum crirainum probationibus, in peenitentiam versus seram veniam post scelus quEerebat. Cunctan-4 tem super tanta re Flavium Sabinum Triaria L. Yitellii nxor, ultra feminam ferox, terruit, ne periculo principis 80 TACITI [A. U. C. 822. 5famara clementiae affectaret, Saoinus, suopte ingenio mitis, ubi formido incessi?set, facilis mutatu, et in aiieno discrimine sibi pavens, ne allev^sse videretur, impulit 64ruentera. Igitur Vitellius, metu et odio, quod Pe- troniam uxorem ejus mox Dolabella in matriraoniura accepisset, vocatura per epistolas, vitata riaminise xix celebritate, deverterc Interamnium atque ibi interfici 2jussit. Longura interfectori visiira : in itinere ac ta- berna projectura humi jugulavit, magna cura invidia novi principatus, cujus hoc priraura speciraen nosce- 3 batur. Et Triarias licentiara modestum e proximo ex- emplum onerabat, Galeria imperatoris uxor, non im- mixta tristibus ; et pari probitate mater Vitelliorum 4Sextilia, antiqui moris. Dixisse quinetiara ad primas filii sui epistolas ferebatur non Germanicum a se scd 5 Vitellium genitum. Kec uUis postea fortunee illeccbris aut ambitu civitatis in gaudium evicta, domus suae tantura adversa sensit, 65 Digressura a Lugduno Vitellium M. Cluvius Rufus assequitur, oraissa Hispania, laetitiara et gratulationem vultu ferens, anirao auxius, et petitura se criminationi- 2 bus gnarus. Hilarius, Caesaris libertus, detulerat, tan- quam, audito Vitellii et Otlionis principatu, propriam ipse potentiam et possessionera Hispaniarum tentasset, eoque diplomatibus nullum priucipera prsescripsisset. S Interpretabatur quaedam ex orationibus ejus, contume- liosa in Vitellium et pro se ipso popularia. Auctoritas Cluvii praevaluit, ut puniri ultro libertum suura Vitellius 4Juberet. Cluvius comitatui principis adjectus, non ad- empta Hispania, quam rexit absens exemplo L. Ar- runtii. Eum Tiberius Ca?sar ob metura, Vitellius 5 Cluviura nuUa formidine retinebat. Non idem Trebellio HISTORIARUM II. 63—67. 87 A. D. eo.] Maximo honoa. Profugerat Britannia ob iracundiam militum : missus est iu locum ejus Yettius Bolanus e preesentibus. Angebat Yitellium victarum legionum haudquaquam 66 fractus animus. Sparsse per Italiam et victoribus per- mixtse hostilia loquebantur, praecipua quartadecima- norum ferocia, qui se victos abnuebant : quippe Be- driacensi acie, Texillariis tantum pulsis, vires legionis non affuisse. B.eraitti eos in Britanniam, unde a ^e-2 rone exciti erant, placuit, atque interim Batavorum cohortes una tendere ob veterem adversus quarta- decimanos discordiam. Nec diu in tantis armatorum 3 odiis quies fuit. Augustae Taurinorum, dum opificem quemdam Batavus ut fraudatorem insectatur, legionarius ut hospitem tuetur, sui cuique commilitones aggregati a conviciis ad csedem transiere. Et prselium atrox4 arsisset, ni duse pratoriae cohortes, causam quartadeci- manorum secutse, his fiduciam et metum Batavis fecis- sent. Quos Yitellius agmini suo jungi ut fidos, 5 legionem Graiis Alpibus traductam eo flcxu itineris ire jubet quo Yiemiam vitarent : namque et Yiennenses timebantur. Nocte qua proficiscebatur legio, relictis 6 passim ignibus, pars Taurinee colonise ambusta; quod damnum, ut pleraque belli mala, majoribus aliarum urbimn cladibus obliteratum. Quartadecimani post- 7 quara Alpibus degressi sunt, seditiosissimus quisque signa Yiennara ferebant. Consensu meliorum com- pressi, et legio iti Britanniara transvecta. Proxiraus 67 Yitellio e praitoriis coliortibus metus erat. Separati primum, deinde, addito houestse missionis lenimento, arma ad tribunos suos deferebant, donec motum a Yespasiano bellum crebesceret : tum, resurapta militia, robur riavianarum partium fuere. Priiua classicorum 2- 88 . TACITI [A. U. C. 822. legio in Hispaniam missa, ut pace et otio miteGceret ; undecii-Qa ac septima siiis hibemis redditae; tertia- 3 decimani struere ampliitlieatra jussi. Kam Csecina Cremonse, Yalens Bononia} spectaculum gladiatorum edere parabant, nunquam ita ad curas intento Vitellio ut voluptatum oblinsceretur. 68 Et quidem partes modeste distraxerat : apud victores orta seditio, ludicro initio, ni numerus csesorum in- vidiam bello auxisset. Discubuerat Yitellius Ticini, 2 adliibito ad epulas Yerginio. Legati tribunique, ex moribus imperatorum, severitatem semulantur vel tem- pestivis conviviis gaudent; perinde miles intentus aut licenter agit. Apud Yitellium omnia indisposita, te- mulenta, pervigiliis ac bacchanalibus quam disciplinae et 3 castris propiora. Igitur duobus militibus, altero le- gionis quintse, altero e Gallis auxiKaribus, per lasciviam ad certamen luctandi accensis, postquam legionarius prociderat, insultante Galio, et iis qui ad spectandum convenerant in studia diductis, erupere legionarii iu 4 perniciem auxiliorum, ac duse cohortes interfecta;. E.e- medium tumultus fuit alius tumultus, Pulvis procid et arma aspiciebantur : conclamatum repente quartam decimam legionem, verso itinere, ad prselium venire. 5 Sed erant agminis coactores : agniti dempsere sollici- tudinem. Interim Ycrginii servus fortc obvius ut percussor Yitellii insimulatur. Et ruebat ad convivium miJes, mortem Verginii exposcens. Ise Yitellius qiii- dem, quanquam ad omnes suspiciones pavidus, de inno- 6 centia ejus dubitavit. Mgre, tamen cohibiti, qui exi- tium consularis, et quondam ducis sui, llagitabant. Kec quemquam ssepius quam Yerginium omnis seditio infestavit. Manebat admiratio viri et fama : sed ode- 69rant ut fastiditi. Postcro dic YitelUus, senatus lcga- HISTORIARUM II. 6 7—70. 89 A. D. 69.] tioue quam ibi opperiri jusserat aadita, transgressus in castra, ultro pietatem militum collaudavit, frementibus auxiliis, tantum impunitatis atque arrogantise legionariis accessisse. Batavorum cohortes ne quid truculentius 2 audeient, in Germaniam remissa?, principium interno simul externoque bello parantibus fatis. Reddita civi- 3 tatibus Gallorum auxilia, ingens numeius et priraa statim defectione inter inania belii assumptus. Caete-^ rum ut largitionibus afFecta? jam imperii opes sufficerent, amputari legionum auxiliorumque numeros jubet, vetitis supplementis ; et promiscua) missioncs offerebantur. Exitiabiie id reipublicse, ingratum militi, cui eademS munia iuter paucos, periculaque ac labor crebrius redi- bant. Et vires luxu corrumpebantur, contra veterem disciplinam et instituta majorum, apud quos virtute quam pecuuia res Eomana melius stetit. Inde Yitellius Cremonam flexit, et, spectato munere 70 Csecinae, insistere Bedriacensibus campis ac vestigia recentis victoriae lustrare oculis concupivit. Foedum 2 atque atrox spectaculum. lutra quadragesimum pugnse diem lacera corpora, trunci artus, putres virorum equo- rumque formse, infecta tabo humus, protiitis arboribus ac frugibus dira vastitas. Kec minus inliumana pars 3 viae, quam Cremonenses lanru rosaque constraverant, exstructis altaribus caesisque victimis regium in morem ; quEC, laita in pr^escns, mox perniciem ipsis fecere. Ade- 4 rant Valens et Csecina, monstrabantque pugnse locos : hinc irrupisse legionum agmen, hinc equites cooitos, inde circumfusas auxiliorum manus, Jam tribuni pra- fectique, sua quisque facta extoUentes, faisa, vera, aut majora vero miscebaut. Yulgus quoque militum cla-5 more et gaudio deflectere via, spatia certaminum re- coguuscerc, aggerem armorum, strues corporuin intueri, 90 TACITI [A. U. C. 622. inirari. Et erant qiios varia fors renim kcrimseque et Gmisericordia subiret. At non Vitellius flexit oculos, nec tot millia insepultorum civium exliorruit. Lsetus ultro, et tam propinquse aortis ignarus, instaurabafc sacrum dis loci. 71 Exin Bononise a Eabio Valente gladiatorum spectacu- lum editur, advecto ex urbe cultu. Quantoque magis propinquabat, tanto corruptius itcr, immixtis liistrioui- bus et spadonum gregibus et caetero Neronianai aula; 2 ingenio. Ivamque et Neronem ipsum Yitellius admira- tione celebrabat, sectari cantantem solitus, non neces- sitate, qua honestissimus quisqu€, sed luxu et saginab 3 mancipatus emptusque. Ut Yalenti et Caecinse vacuos honoris raenses aperiret, coarctati aliorum consulatus, dissimulatus Marcii Macri, tanquam Othonianarum par- tium ducis ; et Yalerium Marinum destinatum a Galba consulem distulit, nulla ofFensa, sed mitem et injuriara 4segniter laturum. Pedanius Costa omittitur, ingratus principi, ut adversus Neronem ausus, et Yerginii exsti- mulator : sed alias protulit causas. Actseque insuper Yitellio gratise, consuetudine servitii. 72 Non ultra paucos dies, quanquam acribus initiis coep- tum, mendacium valuit. Exstiterat quidam Scribonianum se Camerinum ferens, Nerouianorum temporum metu in Histria occultatum, quod illic clientelfe et agri vete- 2 rum Crassorum ac nominis favor manebat. Igitur de- terrimo quoque in argumentum fabulee assumpto, vul- gus credulum et quidam mHitum, errore veri scu tur- barum studio, certatim aggregabantur ; cum pertractus ad Yitellium, interrogatusque quisnam mortaliura esset, postquani nulla dictis fides et a domino noscebatur, conditione fugitivus, nomine Geta, sumptum de eo sup- plicium in servilem modum. HISTORIARUM II. 70—75. 91 A. D. 69.] Vix credibile memoratu est quantum superbise socor- 73 dia^que VitcUio adolcverit, postquam speculatores e Syi-ia Juda^aque adaclum in verba ejus Oricntem nuntiavere. Kam etsi vagis adhuc et iucertis auctoribus, erat tamcn 2 in ore famaque Ves])asianus, ac plerumque ad nomen ejiis Vitellius excitabatur. Tum ipse exercitusque, ut nullo Eemulo, ssevitia, libidine, raptu in externos mores proruperant. At Vespasianus bellum armaque, et pro- 74 cul vel juxta sitas vires, circumspectabat. Miles ipsi adeo paratus, ut prseeuntem sacramentum, et fausta Vitellio omnia precantem, per sUentium audierint. Mu- 2 ciani animus nec Vespasiano alienus et in Titum pronior. Prrefectus ^gypti Ti. Alexander consilia sociaverat. Tertiam lcgionem, quod e Syria in Mcesiara transisset, suam numerabat. Ca^terse Elyrici legiones secuturse 3 sperabantur; namque omnes exercitus flammaverat arrogantia venieutium a Vitellio militum, quod truces corpore, horridi sermone, crcteros ut impares irridebant. Sed in tanta mole belli plerumque cunctatio ; et Vespa-4 sianus, modo in spem erectus, aliquando adversa repu- tabat : — " Quis ille dies foret, quo sexaginta setatis anuos et duos filios juvenes bello permitteret ? Esse privatis cogitationibus progrcssum, et prout velint, plus minusve sumi ex fortuna : imperium cupientibus nihil medium inter surama aut praecipitia." Versabatur aute oculos 75 Germanici exercitus robur, notum \-iro miKtari : suas lcgiones civili bello inexpertas, Vitellii victrices, et apud victos plus querimoniarum quam x-irium. riuxam 2 per discordias militum fidem, et periculum ex sin- gulis : quid enim profuturas coliortes alasque, si unus alterque prsesenti facinori paratum ex diverso prge- mium petat ? Sic Scribonianum sub Claudio inter- 3 fectum ; sic percussorem ejus Volaginium e gregario 92 TACITI [A. U. C. 822. ad summa militiae provectum. FaciKus universos ira- V6pelli quam singulos vitari. His pavoribus nutantem et alii legati amicique firmabant, et Mucianus, post multos secretosque sermones jam et coram italocutus :— 2 " Omnes qui magnarum rerum consilia suscipiunt, sesti- mare debeut an quod inclioatur reipublicee utile, ipsis gloriosum, aut promptum efi^ectu, aut certe non arduura sit. Simul ipse qui suadet considerandus est, adjiciatne consilio periculum suum, et, si fortuna cceptis afi^uerit, 3cui summum decus acquiratur. Ego te, Vespasiane, ad imperium voco, tam salutare reipublicse, quam tibi magnificum. Juxta deos in tua manu positura est. Nec speciem adulantis expaveris. A contumelia quara a 4 laude propius fuerit post A'itellium eligi. Non adver- sus divi Augusti acerrimam mentem, nec adversus cautissimam Tiberii senectutem, ne contra Caii qui- dem, aut Claudii, vel Neronis, fundatam longo ira- perio domum exsurgimus. Cessisti etiam Galbae ima- Sginibus. Torpere ultra, et polluendam perdendam- que rempublicam relinquere, sopor et ignavia videre- tur, etiam si tibi, quam inhonesta, tam tuta servitus ecsset. Abiit jam et transvectum est tempus, quo posses videri concupisse : confugiendum est ad im- perium. An excidit trucidatus Corbulo ? splendi- dior origine quam nos sumus, fateor : sed et Nero 7 nobUitate natalium Vitellium anteibat. Satis clarus est apud timentem quisquis timetur. Et posse ab exercitu principera fieri sibi ipse Vitellius documeuto, nulUs stipendiis, nuUa militari fama, Galbse odio provectus. 8Ne Otlionem quidem ducis arte aut exercitus vi, sed prsepropera ipsius desperatione victum, jam desidera- bilem et magnum principem fecit, cum iuterim spargit legiones, cxarmat cohortes, nova quotidie bello semina HISTORIARUM II. 75—78. 93 A. D 69.] niinistrat. Si quid ardoris ac ferociaj miles habiiit, popinis et comissatioiiibus et principis imitatione deteri- tiir. Tibi e Judsea et Syria et ^gypto novem legiones 9 integrfe, nulla acie exbaustse, non discordia corruptfc, sed firmatus usu miles, et belli domitor externi ; clas- sium, alarum, cobortium robora, et fidissimi reges, et tua ante omnes experientia. Kobis nihil ultra arrogabo, 77 quam ne post Valentem et Csecinam numeremur. JS'e tamen Mucianum socium spreveris, quia semulum non experiris. Me Vitellio antepono, te mihi. Tuse domui 2 triumphale nomen, duo juvenes, capax jam imperii alter, et primis miiitia) annis apud Germanicos quoque exercitus clarus. Absurdum fuerit uon cedere im- perio ei, cujus filium adoptaturus essem, si ipse ira- perarem. Caetcrum inter nos non idem prosperarum 3 adversarumque rerum ordo erit. Nam si vincimus, honorem quem dederis habebo : discrimen ac pericula ex sequo patiemur. Immo, ut melius est, tuos exer- citus rege, mihi bellum et preeliorum incerta trade. Acriore hodie disciplina victi quam victores agunt. 4 Hos ira, odium, ultionis cupiditas ad virtutem accendit : illi per fastidium et contumaciam hebescunt. Aperiet et recludet contecta et tumescentia victricium partium vulnera bellum ipsum. Nec mihi major in tua ^igilan- 5 tia, parsimonia, sapientia, fiducia est quam in Vitellii torpore, inscitia, sgevitia. Sed mcHorem in bello causam quam in pace habemus : nam qui dcliberant, descive- runt." Post Muciani orationem ca?teri audentius 78 circumsistere, hortari, responsa vatum et siderura motus referre. Nec erat intactus tali superstitione, ut 2 qiu mox, rerum dominus, Seleucum quemdam mathema- ticum, rectorem et prrescium palam liabuerit. E^cursa- bant aninio vetera omina. Cupressus arbor in agriss 94 TACITI [A. U. C. 822. ejus, conspicua altitudine, repente prociderat, ac postera die, eodem vestigio resurgens, procera et latior \irebat. Grande id prosperumque consensu haruspicum, et summa claritudo jureni admodum Yespasiano promissa. 4 Sed primo triumplialia et consulatus et Judaicse victorise decus implesse fidem ominis vldebantur : ut hsec adeptus 5 est, portendi sibi imperium credebat. Est Judaeam inter Syriamque Carmelus : ita vocant montem deumque. Nec simulacrum deo aut templum : sic tradidere ma- ejorcs, aram tantum et reverentiam. Hlic sacrificanti Vespasiano, cum spes occultas versaret animo, Basilides sacerdos, inspectis identidem extis, " Quicquid est,'* inquit, " Yespasiane, quod paras, seu domum exstruere, seu prolatare agros, sive ampliare servitia, datur tibi raagna sedes, ingentes termini, multum hominum." 7 Has ambages et statim exceperat fama et tunc aperie- bat. Nec quicquam magis in ore vulgi. Crebriores apud ipsum sermones, quanto sperantibus plura dicun- 79tur. Haud dubia destinatione discessere, Mucianus Antiochiam, Yespasianus Caesaream: illa Syriae, hsec JudfEse caput est. Initium ferendi ad Yespasianum imperii Alexandriae coeptum, festinante Tiberio Alexaudro, qui Kalendis 2Juliis sacramento ejus legiones adegit. Isque primus principatus dies in posterum celebratus, quamvis Judai- cus exercitus quinto Xonas Julias apud ipsum jur^sset, eo ardore ut ne Titus quidem filius exspectaretur, Syria remeans, et consiliorum inter Mucianum ac patrem nuntius. Cuncta impetu mihtum acta, non parata cou- gO cione, non conjunctis legionibus. Dum quaeritur tempus, locus, quodque in re taJi difBcillimum est, prima vox, dum animo spes, timor, ratio, casus obversantur, egres- sum cubiculo Yespasianum pauci milites, solito assisten» HISTORIARUM II. 7S— 81. 95 A. D. C9.] tcs ordiue ut legatura salutaturi, " Imperatorem" saluta- vere. Tuni cateri accurrere, Csesarem et Augustum et 2 omnia principatus vocabula cumulare. Mens a metu ad foitunam trausierat. lu ipso niliil tumidum, arrogans, -aut in rebus novis novum fuit. Ut primura tantae muta- tionis offuKani oculis caliginera disjeeit, militariter locu- tus Iseta omnia et affluentia excepit. Namque id ipsum 3 opperieus Mucianus alacrem militera in verba Vespa- ^iani adegit. Tum Antiocliensium theatrum iugressus, ubi illis consultare mos est, concurrentes et in adula- tionem effusos alloquitur, satis decorus etiam Grseca facundia, omniuraque quse diceret at^^ue ageret arte quadani ostentator. NiJiil aque provinciam exercitum-4 que aecendit quam quod asseverabat Mucianus statuisse Viteliiura, ut Gerraanicas legiones in Syriara ad militiara opulentara quietamque transferret, contra Syriacis legi- onibus Germanica liiberna, caelo ac laboribus dura, rautarentur. Quippe et provinciales sueto militum cou- 5 tubernio gaudebant, plerique necessitudinibus et propin- quitatibus mixti ; et militibus vetustate stipendiorum nota et farailiaria castra in modum penatium diligeban- tar. Ante Idus Julias Syria omnis in eodem sacrameuto 81 fuit. Accessere cura regno Sohseraus haud speruendis viiibus, Antioclius vetustis opibus ingens, et inservien- tium regum ditissimus. Mox per occultos suorum nmi- i .tios excitus ab ui-be Agrippa, ignaro adhuc Vitellio, .celeri navigatione properaverat. Nec minore animo regiua Berenice partes juvabat, florens setate formaque, et seni quoque Vespasiano magnilicentiamunerum grata, Quicquid proviuciarum alluitur raari Asia atque Achaia 3 tenus, quantuuique introrsus in Pontuni et Armenios patescit, juravere. Sed iuermes legati regebant, non- -dura additis Cappadocise legionibus. Consilium de sum- 4 96 TACITI [A.U. C.822. ma rerum Bervii habitum. Illuc Mucianus cum legatis tribunisque et splenclidissimo quoque centurionum ac mi- 5litum venit, et e Judaico exercitu lecta decora. Tantum simul peditum equitumque, et semulantium inter se re- gum paratus, speciem fortuna? principalis eifecerant. Pri- 82 ma belli cura, agere delectus, revocare veteranos. Des- tinantur validae civitates exercendis armorum officinis; apud Antiocbenses aurum argentumque signatur ; eaque cuncta per idoneos ministros, suis quseque locis, festina- 2bantur. Ipse Yespasianus adire, hortari, bonos laude, segnes exemplo incitare, ssepius quam coercere, vitia magis amicorum quam virtutes dissimulans. Multos prsefecturis et procurationibus, plerosque senatorii or- dinis honore percoluit, egregios viros et mox summa Sadeptos; quibusdam fortuna pro virtutibus fuit. Do- nativum miLiti neque Mucianus prima concione, nisi modice, ostenderat ; ne Tespasianus quidem pkis civili bello obtulit, quam alii in pace, egregie fiimus adversus 4militarem largitionem, eoque exercita meliore. Missi ad Parthum Armeniuraque legati, provisumque ne, versis ad civile bellum legionibus, terga nudarentur. Titum instare Judaese, Yespasianum obtinere clausHa 5^gypti placuit. Sufficere videbantur adversus Vitel- lium pars copiarum et dux Mucianus et Yespasiani nomen, ac nihil arduum fatis. Ad omnes exercitus legatosque scriptge epistolae, praeceptumque, ut praetori- anos Yitellio infensos recuperandse militise praemio invi- 83tarent. Mucianus cum expedita manu, socium magis imperii quam ministrum agens, non lento itinere, ne cunctari videretur, neque tamen properans, gliscere famam ipso spatio sinebat, gnarus modicas vires sibi, et 2 niajora credi de absentibus. Sed legio sexta et tredecim vexiUariomm millia ingenti agmine sequebantur. Clas- HISTORIARUM II. 81—85. 97 A. D. 69.] sem e Ponto Byzantium adigi jusserat, ambiguus con- silii, num, omissa Moesia, Dyrrliacliium pedite atque equite, simul longis navibus veisum in Italiam mare clauderet, tuta pone tergum Achaia Asiaque, quas iner- mes exponi Yitellio, ni prsesidiis firmarentur ; atque ipsum Yitellium in incerto fore quam partem Italise protegeret, si sibi Brundisium Tarentumque et Calabrise Lucanieeque litora infestis classibus peterentur. Igitur 84 navium, militum, armorum paratu strepere provinciae. Sed mliil seque fatigabat quam pecuniarum couquisitio : eos esse belli civHis nervos dictitana Mucianus, non jus aut verum in cognitionibus, sed solam magnitudinem opum spectabat. Passim delationes, et locupletissimiLS 2 quisque in praedam correpti. Quse gravia atque intole- randa, sed necessitate armorum excusata, etiam in pace mansere, ipso Yespasiano, inter initia imperii, ad obti- nendas iniquitates haud perinde obstinante, donec indul- gentia fortunse et pravis magistris didicit aususque est. Propriis quoque opibus !Mucianus bellum juvit, largus 3 privatim, quod avidius de re publica sumeret. Cseteri couferendarum pecuniarum exemplum secuti : rarissi- mus quisque eandem in recuperando iicentiam habu- erunt. Accelerata interim Yespasiani coepta lUyrici exercitus 85 stiidio, transgressi in partes. Tettia legio exempium cseteris Mcesioe legionibus prsebuit. Octava erat ac septima Claudiana iuibutse favore Othonis, quamvis praelio non interfuissent. Aquileiam progressse, protur- 2 batis qui de Othone nuntiabant, laceratisque vexillis nomen Yitellii praeferentibus, rapta postremo pccunia et inter se divisa, hostiliter egerant. Unde metus, et ex metu cousiiium : posse iiuputari Vespasiano quse apud Yitelhum excusanda erant. Ita tres Moesica 3 TAC, TOM. II, H 98 TACITI [A. U.C. 822. legiones per epislo]as aUiciebant Pannonicmn exercitura, aut abnuenti vim parabaut. In eo motu Aponius Sa- turuinus, ^loesiae rector, pessimum faciuus audet, misso centurione ad interficienium Tettium JuUanum, scptima; legionis legatum, ob simultatcs, quibus causam partiura praetendebat. Julianus, comperto discrimine, et guaris locorum adscitis, per avia Moesice ultra montem Haemum profugit. ?sec deinde civili bello iuterfuit, per varias moras susceptum ad Yespasianum iter trabens, et ex 86iiuntiis cunctubundus aut properans. At in Pannonia t^rtia decima legio ac septima Gaibiana, dolorem irara- que Bedriacensis pugnse retinentes, haud cunctanter ^Vespasiano accessere, ■\d praecipua Primi Antonii, Is legibus nocens et tempore Xeronis falsi damnatus. in- ter alia belli mala, senatorium ordinem recuperaverat. Praepositus a Galba septim&e legioni scriptitasse Othoni credebfitur, ducem se partibus offerens ; a quo neg- 3 lectus in nullo Othoniani belli usu fuit. Labantibus Yitellii rebus Yespasianum secutus grande momentum addidit, strenuus nianu, sermone promptus, serendae in alios invidise artifex, discordiis et seditionibus potens, raptor, largitor, pace pessimus, bello non spemendus. 4 Juncti inde Moesici ac Pannonici exercitus Dabnaticum militem traxere, quanquam consularibus legatis nihil turbantibus. Titus Am})ius Flavianus Pannoniam, Pompeius Silvanus Dahnatiam tenebant, divites senes. 5 Sed procurator aderat Cornelius Fuscus, rigens setate, claris natalibus. Prima juventa, quietis cupidine, se- fiiiatorium ordinem exuerat. Idem pro Galba dux colonise suae, eaque opera procurationem adeptus, susceptis Yespasiani partibus, acerrimam bello faccm prsetulit : non tam pramiis periculorum quam ipsis periculis laetus, pro certis et olim partis, uova, ambigua, HISTORIARUM II. 85—88. 99 A. D. 69.] aucipitia malebat. Igitur movere et quatere, quicquidT usquam aegrum foret, aggrediuutur. hcriptee in Bri- taimiam ad quartadecimanos, in Hispaniam ad primanos epistoloe, quod utraque legio pro Othone adversa Yiteliio fuerat. Sparguutur per Gallias literse ; mo- 8 mentoque temporis flagrabat ingeus bellum, IUyricis exercitibus palam desciscentibus, cseteris fortunam secnituris. >/Dum haec per provincias a Tespasiano ducibusque87 partium geruntur, Yiteilius contemptior in dies seg- niorque, ad omnes municipiorum villarumque amoe- nitates resistens, gravi urbem agmine petebat. Sexa-2 gmta millia armatorum sequebantur, licentia corrupta ; calonum numerus auiplior, procacissimis etiam inter servos Uxarum iugeniis ; tot legatorum amicorumque comitatus inhabilis ad parendum, etiam si summa modestia regeretur, /Unerabant multitudinem obviiS ex urbe seuatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, caeteri ac paulatim omnes, ne, aliis pro- ficiscentibus, ipsi remanerent. Aggregabantur e plebe, 4 flagitiosa per obsequia Yiteliio cogniti, scuiTae, liis- triones, auriga?, quibus Oie amicitiarum dehonestamentis mire gaudebat. Nec coloniae modo aut municipia, con- 5 gestu copiarum, sed ipsi cuitores arvaque, maturis jam frugibus, ut hostile solum vastabautur. Muitae et 88 atroces inter se mditmn csedes, post seditionem Ticiui coeptam manente legionum auxdiorumque discordia; ubi adversus pagauos certauduni foret, consensu. Sed2 plurima strages ad septimum ab urbe iapidem. Sin- gulis ibi mihtibus YiteUius paratos cibos ut gladiato- riani saginam dividebat ; et efiusa piebes totis se cas- tris miscuerat. Incuriosos milites (veruacula utebantur 3 urbanitate,) quidam spoliuvcre, abscisis furtim baiteis, 100 TACITI [A. U. C. 822. an accincti foreut rogituntes. Non tulit ludibrium in- solens contumelise animus : inermera populmn gladiis 4invasere. Csesus inter alios pater militis, cum filium comitaretur ; deinde agnitus, et, vulgata csede, tempe- ratum ab innoxiis. In urbe tamen trepidatum, priECur- rentibus passim militibus. Forum maxime petebant, Scupidine visendi locum in quo Galba jacuisset. Ncc niinus ssevum spectacidum erant ipsi, tergis ferarum et ingentibus telis horrentes, cum turbam populi per in- scitiam parum vitareut, aut, ubi lubrico vise vel occursu alicujus procidissent, ad jurgium, mox ad manus et ferrum transirent. Quin et tribuni prsefectique cum 89terrore et armatorum catervis volitabant. Ipse Yi- tellius a ponte Midvio, insigni equo, paludatus ac- cinctusque, senatum et populum ante se agens, quo minus ut captam urbem ingrederetur, amicormn con- silio deterritus, sumpta prsetexta et composito ag- 2 mine incessit. Quatuor legionum aquilse per f ronteui, totidemque circa e legionibus aliis vexilla, mox duo- decim alarum signa, et post peditum ordines eques; dein quatuor et triginta cohortes, ut nomina gentiuni 3aut species armorum forent, discretai. Ante aquilaiu pntfecti castrorum tribunique et primi centurionum, candida veste ; cseteri juxta suam quisque centuriam, armis donisque fulgentes. Et militum phalerse torqucs- que splendebant. Decora facies, et non Yitellio prin- 4 cipe dignus exercitus. Sic Capitolimu iugressus, atque ibi matrem complexus, Augustse nomine honoravit. GOPostera die, tanquaui apud altcrius civitatis senatum populumque, maguiiicam orationem de semet ipso prompsit, industriam temperantiamque suam laudibus attollens, consciis flagitiorum ipsis qui aderant omnique Italia, per quam somno et luxu pudendus incesserat. HISTORIARUM II. SS— 92. 101 A.D. C9.] Yulgus tameii, vacuum curis, et siue falsi verique dis- 2 criuiine solitas adulationes edoctum, clamore et vocibus adstrepebat ; abnuentique nomen. Augusti expressere ut assumeret, tam frustra quam recusaverat. ApudQl civitatem, cuncta interpretantem, funesti ominis loco acceptum est, quod maxim.um pontificatum adeptus Yitellius de cserimoniis publicis XY. Kaiendas Augustas edixisset, antiquitus infausto die Cremerensi Aliiensique cladibus. Adeo omnis liumaui divinique juris expers, 2 pari libertorum, amicorum socordia, velut inter temu- lentos agebat. Sed comitia consulum cum candidatis civiliter celebrans, omnem infmiae plebis rumorem, in theatro ut spectator, in circo ut fautor, affectavit. Quce grata sane et popularia, si a virtutibus pro-3 ficiscerentur, memoria vitse prioris indecora et vilia accipiebantur. Yentitabat in senatum, etiam cum parvis de rebus patres consulerentur. Ac forte Priscus 4 Helvidius, praetor designatus, contra studium ejus censuerat. Commotus primo Yitellius, non tamen nltra quam tribunos plebis in auxilium spretse potestatis advocavit. Mox mitigantibus amicis, qui altiorem5 iracundiam ejus verebantur, niliil novi accidisse, re- spondit, quod duo senatores in re publica dissentirent ; solitum se etiam Thrasege eontradicere. Irrisere pleri- 6 que impudentiam semulationis ; aliis id ipsum placebat, quod neminem ex prsepotentibus, sed Thraseam, ad exemplar vertc gloria; legisset. Prseposuerat praetoria-92 nis Publium Sabinum, a prsefectura cohortis, Julium Priscum tum centurionem : Priscus Yalentis, Sabinus Csecinae gratia pollebant, Inter discordes Yitellio nihil 2 auctoritatis. Munia imperii Csecina ac Yalens obibant, olim anxii odiis, quae bello et castris male dissimulata pravitas amicorum et fccunda gignendis inimicitiis 102 TACITl [A. U. C. 822. civitas aiixerat, dum ambitu, comitatu, et immensis salutantium agminibus contendunt comparanturque, 3 variis in hunc aut illum Yitellii inclinationibus. Kec unquarn satis fida potentia, ubi nimia est. -^imul ipsum Yitellium, subitis offensis aut intempestivis blanditiis 4mutabilem, contemnebant metuebantque. Nec oo seg- nius invaserant domos, hortos, opesque imperii, cum flebilis et egens nobilium turba, quos ipsos liberosque patrise Galba reddiderat, nulla principis misericordia 5juvarentur. Gratum primoribus civitatis etiam plebs approbavit, quod reversis ab exilio jura libertorum coucessisset, quanquam id omni modo scrviUa ingenia corrumpebant, abditis pccuniis per occullos aut ambi- tiosos sinus, et quidara in domum Caesaris transgressi, atque ipsis dominis potentiores. v^ 93 Sed miles, plenis castris et redundante multitudine, in porticibus aut delubris et urbe tota vagus, non priu- cipia noscere, non servare vigilias, neque labore firmari : per illecebras urbis et, inhonesta dictu, corpus 2otio, animum libidinibus imminuebant. Postremo, ne salutis quidern cura, infamibus Vaticani locis magna pars tetendit ; unde crebrse in vulgus mortes. Et adjacente Tiberi, Germanorum Gallorumque obnoxia morbis corpora fluminis aviditas et sestus impatientia Slabefecit. Insuper confusus pra\ntate vel ambitu ordo militiffi. Sedecim prsetoriae, quatuor urbanse cohortes scribebantur, quis singula millia inesscnt. Phis in eo delectu Valens audebat, tanquam ipsum Caecuiam pe- 4riculo exemisset. Saue adveutu ejus partes couva- luerant, et sinistrum lenti itincris rumorem prospero prcelio vertcrat. Omnisque inferioris Germanire miles Valcntem assectabatur ; undc primum creditur Ca-cinre 94fide3 fluitasse. Cteterum nou ita ducibus iudulsit HISTORIARUM II. 92—95. 103 A. D. f.9.] Yitellius ut iion plus militi liceret. Sibi quisque militiam sumpsere : quamvis indignus, si ita maiuerat, iirbanxe militise ascribebatur ; rursus bonis remanere inter legionarios aut alares volentibus permissum. Nec 2 deerant qui vellent, fessi morbis et intemperiem cseli incusantes. Robora tamen legionibus alisque sub- traota, convulsum castrorum decus, viginti millibus e toto exercitu permixtis magis quam electis. Concionante Vitellio, postulantur ad supplicium 3 Asiaticus et Flavius et B.ufinus, duces Galliarum, quod pro Vindice bellassent. Nec coercebat ejusmodi voces Vitellius : super insitam marcenti animo ignaviam, conscius sibi instare donativum, et deesse pecuniam, omnia alia niiliti largiebatui'. Liberti principum con- 4 ferre pro numero mancipiorum, ut tributum, jussi. Ipse, sola perdendi cura, stabula aurigis exstruere, circum gladiatorum ferarumque spectaculis opplere, tanquaiii iu summa abundantia pecunise illudere. Q,uin et natalem Vitellii diem Csecina ac Valens, editis 95 tota urbe vicatim gladiatoribus, celebravere, ingenti paratu et ante illum diera insolito. Laetum foedissimo 2 cuique, apud bonos invidiae fuit, quod exstnictis in campo Martio aris iuferias Neroni fecisset. Csesse 3 publice victimse crematseque ; facem Augustales subdi- dere : quod sacerdotium, ut Romulus Tatio regi, ita Caesar Tiberius Julise genti sacravit. Nondum quartus t a victoria mensis, et libertus Vitellii, Asiaticus, Poly- clitos, Patrobios, et vetera odiorum nomina sequabat. Nemo in illa aula probitate aut industria certavit ; unum ad potentiam itcr, prodigis epulis et sumptu ganeaque satiare inexplebiles Vitellii libidincs. Ipse abunde 5 ratus si prsesentibus frueretur, nec in longius consul- tans, novies millies sestertium paucissimis mensibus 104 TACITI [A. U. C. 822. 6 intervertisse creditur. Magna et misera civitas, eodem anno Otlionem Yitelliumque passa, inter Vinios, Eabios, Icelos, Asiaticos, varia et pudenda sorte agebat, donec successere Mucianus et MarcelluSj et magis alii homi- nes quam alii mores. 96 Prima Vitellio tertiai legionis defectio nuntiatur, missis ab Aponio Saturnino epistolis, antequam is quo- 2 que Vespasiani partibus aggregaretur. Sed neque Apo- nius cuncta, ut trepidans re subita, perscripserat, et amici adulantes mollius interpretabantur : unius le- gionis eam .seditionem, cseteris exercitibus constare 3 fidem. In Inmc modum etiam Vitellius apud milites disseruit, praetorianos nuper exauctoratos insectatus, a quibus falsos rumores dispergi, nec ullura civilis belli metuni, asseverabat, suppresso A^espasiaui nomine, et vagis per urbem militibus qui sermones populi coer- 97cerent. Id prfficipuum alimentum famse erat. Auxilia tamen e Germania Britanuiaque et Hispaniis excivit, segniter et necessitatem dissimulaus. Perinde legati provincigeque cunctabantur, Hordeonius Placcus sus- pectis jam Batavis anxius proprio bello, Vettius Bo- lanus nunquam satis quieta Britannia, et uterque am- 2bigui. Keque ex Hispaaiis properabatur, nuUo tura ibi consulari : trium legionum legati, pares jure et, prosperis Vitellii rebus, certaturi ad obsequium, ad- 3 versam ejus fortunam ex scquo detrectabaut. In Africa legio cohortesque, dclectse a Clodio Macro, mox a Galba dimissoe, nirsus jussu Vitellii militiam cepere. Simul 4 csetera juventus dabat impigre nomina. Quippe inte- grum illic ac favorabilem pruconsulatum Vitellius, fa- mosum invisumque Vespasianns cgerat : proinde socii de imperio utriusque coujectabaut. Sed experimen- 98 tum contra fuit. Ac primo Valerius Festus, legatus. HISTORIARUM II. 95—100. 105 A.D. 69.] studia proYincialium cum fide juvit ; mox nutabat, palam epistolis edictisqiie Yitellium, occultis nuntiis Vcspasianum fovens, et hsec illave defensurus, prout invaluissent. Deprehensi cum literis edictisque Yes-^ pasiani per Hsetiam et Gallias militum et centui-ionum quidam, ad Yitellium missi necantur : plures fefellere, fide amicorum aut suomet astu occultati. Ita ^ itellii 3 paratus noscebantur, Yespasiani consiliorum pleraque ignota, primum socordia Yitellii ; dein Pannonicaj Alpes praesidiis insessse nuntios retinebant. Mare quo- que Etesiarum flatu in Orientem navigantibus secun- dum, inde adversum erat. Tandem irruptione hostiurn, 99 atrocibus undique nuntiis exterritus, Csecinam ac Ya- lentem expedire ad bellum jubet. Pr«missus Ca^cina : Yalentem e gravi corporis morbo tum primum assur- gentem infirmitas tardabat. Longe alia proficiscentis 2 ex urbe Germanici exercitus species : nou vigor cor- poribus, non ardor animis ; lentum et rarum agmen, fluxa anna, segnes equi ; impaticns solis, pulveris, tempestatum, quantumque hebes ad sustinendum la- borem miles, tanto ad discordias promptior. Accedebat 3 huc Cseciuse ambitio vetus, torpor rccens nimia fortunje indulgentia soluti iu luxum : seu perfidiam meditanti infriugere exercitus virtutem inter artes erat. Credi-4 dere plerique Plavii Sabini consiliis concussam Csecinse mentem, ministro sermonum Rubrio Gallo : rata apud Vespasianum fore pacta transitionis. Simul odiorum 5 invidiseque erga Pabium Yalentem admonebatur, ut impar apud Yitellium, gratiam viresque apud novum principem pararet. Csecina e complexu Vitellii multo cum hionore digres- 100 sus, partem equitum ad occupandam Cremonam prse- misit. Mox t vexilla in quatuor decum XIIL legi- 106 TACITI H15T0R. 11. 100, 101. [A. U. C. 822. onum, dein quinta et duodevicesima secutse ; postrema agmine unaetvicesima Rapax et prima Italica incessere, cum vexillariis trium Britannicarum legrionum et electis 2auxiliis. Profecto Csccina scripsit Fabius Valens ex- ercitui quem ipse ductaverat, ut iu itinere opperiretur : sic sibi cum Csecina convenisse ; qui prsesens, eoque validior, immutatum id consilium flnxit, ut ingruenti Sbello tota mole occurreretur, Ita accelerare legiones Cremonam, pars Hostiliam petere jussse : ipse E^i- vennara devertit, prsetexto classem alloquendi. Mox Patavii secretum componendse proditionis qusesitum. 'iNamque Lucilius Bassus, post prgefecturam alse, Ra- vennati simul ac Misenensi classibus a Yitellio prse- positus, quod non statim prsefecturam prsetorii adeptus foret, iniquam iracundiam flagitiosa perfidia ulcisce- batur. Kec sciri potest traxeritne Csecinam, an (quod evenit inter maios, ut et similes sint,) eadem illos 101 pravitas impulerit. Scriptores temporum, qui potiente rerum Flavia domo monumenta belli hujusce composue- runt, curam pacis et amorem reipubKcse, corruptas in 2adulationem causas, tradidere. Nobis, super insitam levitatem, et prodito Galba vilem mox fidem, semulatione etiam invidiaque, ne ab aliis apud Vitellium anteirentur, 3 pervertisse ipsum videntur. Caecina legiones assecutus, centurionum militumque animos obstinatos pro ViteUio variis artibus subruebat. Basso eadem molienti minor difficultas erat, lubrica ad mutandam fidem classe ob memoriam recentis pro Otlione militise. C. COEJSTELII TACITI AB EXCESSU DIVI AUGUSTI HISTORIARUM LIBER TERTIUS. Meliore fato fideqiie partium Elavianarum duces con- 1 silia beUi tractabant. Poetovionem in hiberna tertise decimse legionis convenerant. Illic agitavere, place- 2 retne obstrui Pannonise Alpes, donec a tergo ^dres universse consurgerent, an ire comminus et certare pro Italia constantius foret. Quibus opperiri auxilia et 3 trahere bellum videbatur, Germanicariim legionum vim famamque extollebant, et advenisse mox cum Vitellio Britannici exercitus robora : ipsis nec numcrum parem pulsarum nuper legionum ; et quanquam atrociter loquerentur, minorem esse apud victos animum. Sed, 4 inscssis interim Alpibus, venturum cum copiis Orientis Mucianum. Superesse Vespasiano mare, classes, studia provinciamm, pcr quas velut alterius belli molem cieret. Ita salubri mora novas vires affore, et prjcsentibus nibil periturum. Ad ea Antonius Primus fis acerrinius 2 bclli coucitor,) festinationem ipsis utilem, Vitellio exi- tiosani disseruit. Plus socordias quam fiducise acces- 2 sisse victoribus. Ncque enim in procinctu et castris habitos : pcr omnia Italiaj municipia desides, tantum hospitibus metuendos, quanto ferocius ante se egcrint. 108 TACITI [A. U. C. 822. Stanto cupidiiLS insolitas voluptates hausisse. Circo quoque ac theatris et amcnnilate urbis emollitos, aut valetudinibus fes30s. Sed, addito spatio, rediturura et 4his robur meditatioue belli. Nec procul Germaniam, unde vires ; Britanuiam freto dirimi ; juxta Gallias Hispaniasque ; utrinqueviros, equos, tributa; ipsamquc Italiam et opes urbis ; ac si inferre arma ultro velint, 5 duas classes vacuumque lllyricum mare. Q,uid tum claustra montium profutura ? quid tractum in sestatem aliam bellum ? unde interim pecuniam et commeatus ? 6 Quin potius eo ipso uterentur, quod Panuouicse legiones, deceptse magis quam victae, resurgerc in ultionera pro- 7perent, Moesici exercitus integras vires attulerint. Si nuraerus militum potius quam legionum putetur, plus hinc roboris, nihil libidinum ; et profuisse disciplinae ipsum pudorem. Equites vero ne tum quidem \actos, sed quanquam rcbus adversis disjectam Yitellii aciem. 8 " Duse tunc Pannonicae ac Moesicae alae perrupere hostem : nunc scdccim alarum conjuncta signa pulsu sonituque et niibe ipsa operient ac superfundent oblitos prfeliorum equitcs equosque. Nisi quis retinet, idem 9 suasor auctorque consilii ero. Yos, quibus fortuua in integro est, legiones continete : mihi expeditfe cohortcs suflQcient. Jara reseratam Italiam, impulsas Yitellii res audietis. Juvabit sequi et vestigiis vincentis insistere." 3 Hccc ac talia flagrans ocidis, truci voce. quo latius audire- tur (etenim se ccuturioncs et quidam miUtum consilio mis- cuerant,) ita cffudit ut cautos quoque ac providos per- moveret, vulgus et CcX-teri unum \irum ducemque, spreta 2 aliorum segnitia, laudibus ferreut. Hanc sid famam ea statim concione comraoverat, qua, recitatis Ycspasiani epistolis, non ut plerique incerta dLsseruit, huc illuc tracturus mterpretatione, prout conduxisset : aperte HISTORIARUM III. 2—6. 109 A. D. 69.] descendisse in causam vidcbatur, eoqiie gratior militibus erat, culpae vel glorise socius. Proxima Comelii Fusci 4 procuratoris auctoritas. Is quoque, inclementer iu Vitellium iuvehi solitus, niliil spei sibi iater adversa reliquerat. T. Ampius Flavianus, natura ac senecta^ cuuctatior, suspiciones miliium irritabat, tanquam affiiii- tatis cum Titellio meminisset ; idemque quod, coeptante legiouum motu, profugus, dein sponte remeaverat, per- fidia.' locum quaesisse credebatur. xSam i"lavianum,3 omissa Pannonia, ingressum Italiam, et discrimini exemptum, rerum novamm cupido legati nomen resu- mere et misceri civilibus armis impulerat, suadeute Cornelio Pusco, non quia industria Piaviani egebat, sed ut consulare nomen surgeutibus cum maxime parti- bus honesta specie prsetenderetur. Ceeterum ut trans- 5 mittere in Italiam impune et usui foret, scriptum Apouio Satumino, cum exercitu Moesico celeraret. Ac2 ne inermes provincise barbaris natiouibus exponerentur, principes Sarmatarum lazygum, peues quos civitatis regimen, in commiiitium adsciti. Plebem quoque et 3 viiu equitum, qua sola valent, ofFerebant : remissum id munus, ne inter discordias externa molirentur, aut, niajore ex diverso mercede, jus fasque exuerent. Tra- 4 huntur iu partes Sido atque ItaKcus, reges Suevoruni, quis vetus obsequium erga E-omanos, et gens fidei com- missse patientior. Posita in latus auxilia, infesta Rsetia, cui Porcius Septiminus procurator erat, iucorruptse erga Vitellium fidei. Igitur Sextilius Pelix, cum ala Auriana 5 et oeto cohortibus ac Noricorum juventute, ad occupan- dam ripam ^ni fluminis, quod Rsetos Xoricosque inter- fiuit, missus. Nec his aut illis praelium tentantibus, c fortuna partium alibi transacta. Antonio, vexillarios e cohortibus et partem equitum 6 110 TACITI [A. U. C. 822. ad invadendam Italiam rapienti, comes fuit Anius Varus, strenuus bcUo ; quam gloriam et dux Corbulo 2 et prosperee in Armenia res addiderant. Idem secretis apud Neronem scrmonibus ferebatur Corbulonis virtutes criminatus ; unde, infami gratia primum pilum adepto, Igeta ad picesens male parta, mox in perniciem vertere. 3 Sed Primus ac Varus, occupata Aquiieia, per proxima qugeque et Opitergii et Altini Isetis auimis accipiuntur. llelictum Altini prtesidium adversus classem Ravenua- tem, nondum defectione ejus audita. Inde Patavium et 4Ateste partibus adjunxere. Illic cognitum tres Vitel- lianas cohortes et alam, cui Sebonianse nomen, ad 5 Porum Alieni ponte juncto consedisse. Placuit occasio invadendi incuriosos : nam id quoque nuntiabatur. Luce prima inermos plerosque oppressere. Prsedictuni ut paucis interfectis cseteros pavore ad mutandam Ofidem cogerent. Et fuere qui se statim dedereut. Plures, abrupto ponte, instanti hosti viam abstulerunt. 7Vulgata victoria, post principia belli secundum Pla- vianos duse legiones, septima Galbiana, tertia decima Gemina, cum Vedio Aquila legato Patavium alacres 2veniunt. Ibi pauci dies ad requiem sumpti, et IVIinu- cius Justus prsefectus castrorum legionis septimsc, quia adductius quam civili bcllo imperitabat, subtractus Smilitum irse ad Vespasianum missus est. Desiderata diu res interpretatione gloriaque in majus accipitur, postquam Galbse imagines discordia temporum sub- versas in omnibus municipiis recoli jussit Antonius, decorum pro causa ratus, si placere Galbse principatus 8et partes revirescere crederentur. Qu£Esitum inde quse sedes bello lcgerctur. Verona potior visa, paten- tibus circum campis ad pugnam cqucstrem, qua prre- valcbant : simul coloniiim copiis validuui aufcrrc Vitellio, HISTORIARUM III. 6—9. 111 A. D. 60.-] in rem famamque Tidebatur. Possessa ipso transitu2 Yicetia ; quod per se parum (etenim modicse municipio vires,) magni momenti locum obtinuit, reputantibus illic Caecinam genitum ct patriam hostium duciereptam. In Veronensibus pretium fuit : exeraplo opibusque partes jnvere. Et interjcctus excrcitus /jer R^etiam Juliasque 3 Alpes; ac ne pervium illa Germanicis exercitibus foret, obsepserat. Quse ignara Vespasiano aut vetita : quippe Aquileife sisti bellum exspectarique Mucianum jubebat, adjiciebatque imperio consilium, quando J^.gyptus, claus- tra annonje, vectigalia opulentissimarum provinciarum obtinerentur, posse ^itellii exercitum egestate sti[x?ndii frumentique ad deditionem subigi. Eadem Mucianus4 crebris epistolis mouebat, incmentam et sine luctu Tictoriam et alia Imjuscemodi prsetexendo, sed gloriae avidus atque omne belli decus sibi retinens. Cseterum ex distantibus terrarum spatiis consilia post res afferc- bantur. Igitur repentino incursu Antonius stationes 9 hostium irrupit, tentatisque levi praelio animis ex sequo discessum. Mox Ca^cina inter Hostiliam, vicum Vero- 2 nensium, et paludes Tartari fluminis castra permuniit, tutus loco, cnm terga flumine, latera objectu paludis tegerentur. Quodsi afFuisset fides, aut opprimi uni- versis ViteUianorum viribus duae legiones, nondum conjuncto Moesico exercitu, potuere, aut, retro actae, deserta Italia, turpem fugam conscivissent. Sed Ca:- 3 cina pcr varias moras prima liostibus prodidit tempora beUi, dum quos armis pellere promptum erat, epistolis increpat, donec pcr nuntios pacta perfidiai firmarct. Interim Aponius Saturninus cum legione septima Clau- 4 diana advenit. Legioni tribunus Vipstanus Messalla praeerat, claris majoribus, egregius ipse, et qui solus ad id bellum artes bonas attulisset. Has ad copias nc-o 112 TACITI [A. U. C. 822. quaquam Yitellianis pares, (quippe tres adkuc legiones erant,) misit epistolas Csecina, temeritatem victa arma tractantium incusans. Simul vii-tus Germanici exer- citus laudibus attollebatur, Vitellii modica et vulgari mentione, nulla in Vespasianum contumelia: nihil prorsus quod aut cornimperet hostem aut terreret. 6 Flavianarum partium duces, omissa prioris fortunse de- fensione, pro Vespasiano magnifice, pro causa fidenter, de exercitu securi, in Vitellium ut iaimici praesumpsere, facta tribunis centurionibusque retinendi qu» Vitellius indulsisset spe. Atque ipsum Ca?cinam non obscure 7 ad transitionem hortabantur. llecitatse pro concione epistolae addidere fiduciam, quod subuiisse Csecina, velut offendere Vespasianum timens, ipsorum duces contemp- tim, tanquam insultantes Vitellio, scripsissent. 10 Adventu deinde duarum legionum,. e quibus tertiam Dillius Aponianus, octavam Kumisius Lupus ducebanty ostentare vires et militari vallo Veronam circumdare placuit. Forte Galbiauce legioni iu adversa fronte valli opus cesserat, et visi procul sociorum equites vanam 2 formidinem, ut hostes, fecere. E.apiuntur arma,, et ut proditionis ira militum in T. Ampium llavianum incubuit, nullo criminis argumento, sed jara pridem invisus, turbine quodam ad exitium poscebatur : pro- pinquum Vitellii, proditorem Othonis, interceptorcm 3 donativi clamitabant. iSIec defensioni locus, quanquam supplices manus tenderet, humi plerumque stratus, lacera veste, pcctus atque ora siagultu quatiens. Id ipsum apud infensos incitamentura erat, tanquam ni- 4rams pavor conscientiam argueret. Obturbatur raili- tura vocibus Aponius, cura loqui cceptaret ; freraitu et clamore caeteros aspernantur. Uni Antonio apertoe nulitum aures : naraque et facundia aderat mulcendi- HISTORIARUM III. 9—11. 113 A. D. C9.] cjue Tulgum artes et auctoritas. TJbi crudeseere seditio, 5 et a conviciis ac probris ad tela et manus transibant, injici catenas Flaviano jubet. Sensit Indibrium miles, disjectisque qui tribunal tuebantur, extrema vis pa- rabatur. Opposuit sinum Antonius, stricto ferro, aut 6 militum se manibus aut suis moiiturum obtestans ; ut quemque notum et aliquo militari decore insignem aspexerat, ad ferendam opem nomine ciens. Mox7 conversus ad signa et bellorum deos, hostium potius exercitibus illum furorem, illam discordiam injicerent orabat, donec fatisceret seditio, et, extrerao jam die. sua quisque in tentoria dilaberentur. Profectus eadem 8 nocte Flavianus obviis Vespasiani literis discriraiui exeraptus est. Legiones, velut tabe infectf^, Aponium 1 1 Saturninum, iiloesici exercitus legatum, eo atrocius aggrediuntur, quod non, ut prius, labore et opere fessse, sed medio diei exarserant, vulgatis epistolis quas Saturninus ad Viteliium scripsisse credebatur. XJt olim virtutis modestiseque, tunc procacitatis et2 petulautise certamen erat, ne minus violenter Apouium quam riavianum ad supplicium deposcercnt. Quippe Mcesicse legiones adjutam a se Pannonicorum ultionem referentes, et Pannonici, velut absolverentur aliorum seditione, iterare culpam gaudebant. In hortos, in3 quibus devertebatur Saturninus, pergunt. Nec tam Primus et Aponianus et Messala, quanquam omni modo nisi, eripuere Saturninum, quam cbscuritas latebrarum quibus occulcbatur, vacantium forte bal- nearum fornacibus abditus. Mox, oraissis lictoribus, 4 Patavium concessit. Digressu consularium uni An- tonio vis ac potestas in utruraque exercitum fuit, cedcntibus collcgis et obversis militum studiis. Ncc TAC, TOM. II. I 114 TACITI [A. U. C. 822. deerant qui credereut utramque scditiouem fraude Autonii coeptam, ut solus bello frueretur. 12 Ne in Yitellii quidem partibus quretae mentes exitiosiore discordia, non suspicionibus vulgi sed per- 2fidia ducum, turbabantur. Lucilius Bassus, classis Ravennatis prjefectus, ambiguos militum animos, quod magua pars Dalmatte Pannoniique erant, quae provincise Vespasiano tenebantur, pai-tibus ejus aggregaverat. 3 Nox proditioni clecta, ut, caeteris ignaris, soli in princi- pia defectores coirent, Bassus pudore, seu rnetu quisnam exitus foret, intra domum opperiebatur. ' Tricrarchi magno tumultu ViteUii imagines invadunt ; et paucis resistentium obtruncatis cseterum vulgus rerum novarum studio in Vespasianum incKnabat. 4Tum progressus Lucilius auctorem se palam pra^bet. Ciassis Cornelium Fuscum pra^fectum sibi dcstinat qui propere accucurrit. Bassus honorata custodia Libur- nicis navibus Atriam pervectus, a prsefecto alse Viven- nio llufino, prsesidium illic agitante, vincitur. Sed exsoluta statim vincula interventu Hormi Ceesaris 1 3 liberti : is quoque inter duccs habebatur. At Coecina, dcfectione classis vulgata, primores ccnturionum et paucos militum, ceeteris pcr railitise muiiera dispersis, 2secretum castrorum affectans in principia vocat. Ibi Vespasiani virtutem viresque partium extollit : trans- fugisse classem ; in arcto commeatum, adversas GaUias Hispaniasque, niliil in urbe fidum ; atque onmia de sViteliio in dcterius. Mox incipientibus qui conscii aderant, Cfeteros re nova attonitos in verba Vespasiani adigit. Simul Vitellii imagines dereptse, et missi qui 4Antonio nuntiarent. Sed ubi totis castris in fania proditio, recurrens in principia miles prascriptum HISTORIARU.M III. 11—15. 115 A. D. 69.] Vespasiani nomen, projectas Vitellii effigies aspexit, vastum primo silentium, mox cuncta simul erumpunt. " Huc cecidisse Gcrmanici exercitus gloriam, ut sine 5 pra?lio, sine. vulnere vinctas manus et capta tradercnt arma ? quas enim ex diverso legiones ? nempe victas. Et abesse unicum Otlioniani exercitus robur, primanos quartadecimanosque ; quos tamen iisdem illis campis fuderint straverintqne, ut armatorum millia, velut grcx venalium, exsuli Antonio donum darentur. Octo ni- 6 mirum legiones uniiis classis accessionem fore. Id Basso, id Csecinse visum : postquam domos, liortos, opes principi abstulerint, etiam militibus principem aiiferre. Integros incruentosque, riaviauis quoque partibus viles, quid dicturos reposccntibus aut pros])era aut adversa?" llaec siuguli, hxc universi, ut quemque doior impnlerat, 14 vociferantes, initio a quinta legione orto, repositis Vi- tellii iraaginibus vincla Csecinse injiciunt ; Tabium Fa- bullum, quintse legionis legatum, et Cassium Longum, prsefectum castrorum, duces deligunt ; forte oblatos trium Liburnicarum milites, ignaros et insontes, trnci- dant ; rclictis castris, abrupto ponte Hostiliam rursus, 2 inde Crcmonam pergunt, ut lcgionibus primse ItfJicae et unietvicesimse Kapaci jungerentur, quas Ceecina ad obtinendam Cremonam cum parte equitum praemiserat. Ubi hgec comperta Antonio, discordes animis, dis-15 cretos viribus liostium exercitus a.£;gredi statuit, ante- quam ducibus auctoritas, miiiti obsequium et jimctis legionibus fiducia rediret. Kamque .Fabium A'alentem 2 profectiu-n ab urbe acceleraturumque, cognita C^ecinse proditione conjectabat ; et fidus Vitellio Fabius, uec militise iguarus. Simul icgens Germanorum vis per 3 E-setiam timebatur ; et Britannia Galliaqne et Hispania 116 TACITI [A. U. C. 822. anxiba Vitellius acciverat, immensam belli luem, ui Antouius, id ipsum metuens, festinato pra^lio victoriam pra^cepisset. Universo cum exercitu secundis a Verona 4castris Bedriacum venit. Postero die, legionibus ad muniendum retentis, auxiliares coliortes in Cremonen- sem agrum missse, ut, specie parandarum copiarum, Scivili prseda miles imbueretur. Ipse cum quatuor millibus equitum ad octavum a Bedriaco progressus, quo licentius popularentur. Exploratores, ut mos est, IGlongius CLirabant. Quinta ferme hora diei erat, cuiii citus eques adventare hostes, prEpgredi paucos, motum 2fremitumque late audiri nuntiavit. Dum Antonius quidnam agendum consultat, aviditate navandae operse Arrius Varus cum promptissimis equitum prorupit, impulitque Vitellianos, modica cacde : nam plurium accursu versa fortuna, et acerrimus quisquc sequentium fugfc ultimus erat. Nec sponte Antonii properatum, et 3 fore qujE acciderant rebatur. Hortatus suos ut magno aniuio capcsserent pugnam, diductis in latera turmis, vacuum medio relinquit iter, quo Varum equitesque cjus reciperet ; jussse armari legiones ; datum per agros sig- num ut, qua cuique proximum, omissa praeda, praelio 4occurreret. Pavidus interim Varus turbge suorum mis- cetur, intulitquc formidinem. Pulsi cum sauciis intcgri suomet ipsi metu et angustiis ^-iarum conllictabantur. I7>7urium in illa trepidatione Antouius constantis ducis aut fortissimi militis oiBcium omisit. Occursare pa- ventibus, retiuere cedentes, ubi plurimus labor, unde aliqua spes, consilio manu voce insiguis liosti, conspi- 2CUUS suis. Eo postremo ardoris ])rovectus est, ut vexillarium fugientem hasta transverberaret. Mox rap- tum vexillum in hostem vcrtit. Quo pudore haud HISTORIARUM III. 15—19. 117 A.D. 69.] plures C|uain ceiitum equites restitere. Juvit locus, arctiore iilic via, et fracto intcrllucntis rivi ponte, qui iucerto alveo et praecipitibus ripis fugani irapediebat. Ea necessitas, seu fortuna, lapsas jam partes restituit. 3 Firmati inter se densis ordinibus excipiuut Yitellianos temere effusos. Atque illi consternautur. Antonius instare perculsis, sternere obvios. Simul cseteri, utl cuique ingcnium, spoliare, capere, arma equosque abri- pere. Et exciti prospero clamore, qui modo per agros fuga palabantur, victorise se miscebaut. Ad quartum a 18 Cremona lapidem. fulsere legionum signa Rapacis atque ItaliccT, lcEto iuter initia equitura suorum praelio illuc usque provecta. Sed ubi fortmia coutra fuit, non2 laxare ordines, non recipere turbatos, nou obviam ire ultroque aggredi hostem, tantum per spatium cursu et pugnando fessum. Eorte victi, haud perinde rebus prosperis ducem desideraverant, atque in adversis deesse iutelligebant. Nutantem aciera victor equitatus 3 incursat ; et Yipstanus Messala tribunus cum McEsicis auxiliaribus assequitur, quos f militia; {multi e ?) legio- nariis quanquan raptim ductos sequabant. Ita mixtus 4 pedes equesc[ue rupere legiouum agmen. Et propiucjua Cremonensium mffiuia, f[uanto plus spei ad effugium, minorem ad resistendum animum dabaut. Nec ^\jito- 19 nius ultra institit, mernor laboris ac vulnerum, quibus tain anceps praelii fortuna, quamvis ])rospero fine, eqmtes eciuoscpie afllictaverat. Inumbrante vespera universum 2 Elaviani exercitus robur advenit. Tltque cumulos super et recentia csede vestigia iucessere, quasi del)el- latum foret, pergere Cremonam, et victos iu deditiouem accipere aut expugnare deposcuut. Hgec in medio, 3 pulclira dictu. Illa sibi quisque, "posse colouiam phino sitam impetu capi. Idem audacise per tenebras 118 TACITI [A. U. C. 822. irrumpentibus, et majorem rapiendi licentiam. Quodsi lucem opperiantur, jam pacem, jam preces et pro labore ac vulneribus clementiam ct gloriam, inania, laturos : sed opes Cremonensium in sinu prsefectorum legato- rumque fore. Expiignatfe urbis prscdam ad militem, 4-deditab ad duces pertinere." Spernuntur centm-iones tribunique, ac ne vox cujusquam audiatui', quatiunt 20 arma, rupturi imperium, ni ducantur. Tum Antonius, inserens se manipulis, nbi aspectu et auctoritate si- lentium fecerat, non se deeus neque pretium eripere tam bene meritis affirmabat, " sed divisa inter exercitum ducesque munia : militibus cupidinem pugnandi conve- nire ; duces providendo, consultando, cunctatione sje- 2 pius quain temeritate, prodesse. Ut pro virili portione, armis ac manu, victoriam juverit, ratione et consilio, propriis ducis artibus, profuturum. Keque enim am- bigua esse quse occniTant, noctem et ignotae situm urbis, intus liostes et cuncta insidiis opportuna. 3Non si pateant portfe, nisi explorato, nisi die, in- trandum. An oppugnationem inclioaturos, adempto omni prospectii, quis sequus locus, quanta altitudo mcenium, tormentisne et telis an operibus et viueis 4aggredienda urbs foret." Mox conversus ad siugu- los, " num secures dolabrasque et csetera expug- nandis urbibus secum attulissent" rogitabat. Et cum abnuerent, "gladiisne," inquit, "et pilis perfringere Sac subruere muros ullae mauus possunt ? Si aggerem struere, si pluteis cratibusve protegi necesse fuerit, ut vulgus improvidum, irriti stabimus, altitudineni turrium et aliena munimenta mirantes ? Quin potius mora noctis unius, advectis tormentis machiuisque, vim 6 victoriaraque nobiscum ferimus r" Simul lixas calones- que, cum recentissimis equitum, Bedriacum mittit, HISTORIARUM III. 19—22. 119 A. D. 69.] copias coeteraqiie usui allaturos. Id vero segre tolerante21 milite, prope seditionem ventum, cum progressi equites sub ipsa mcenia vagos ex Cremonensibus corripiunt, quorum indicio noscitur sex Yitellianas legiones, om- nemque exercitum qui Hostiliaj egerat, eo ipso die triginta millia passuum emensum, comperta suorum clade in pra^lium acciiigi ac jam affore. Is terror2 obstructas mentes consiliis ducis aperuit. Sistere tertiam decimam legionem in ipso vix, Postumise aggere jubet, cui juncta a la?vo septima Galbiana patenti campo stetit, dein septima Claudiana, agresti fossa (ita locus erat.) praemunita; dextro octava per apertum limitem, mox tertia deusis arbustis iutersepta. Hic aquilarum 3 signorum(|ue ordo : milites mixti per tenebras, ut fors tulerat; prtetorianum vexillum proximum tertianis, coliortes auxiliorum in cornibus ; latera ac terga equite circumdata; Sido atque Italicus, Suevi, cum delectis popularium primori in acie versabautur. At Yiteliianus 22 exercitus (cui acquiescere Creraonge, et, recuperatis cibo somnoque viribus, confectum algore atque inedia hostem postera die profiigare ac proruere ratio fuit,) indigus rectoris, inops consilii, tertia ferme noctis hora paratis jam dispositisque riavianis impiugitur. Ordinem ag-2 minis disjecti per iram ac tenebras asseverare non ausim, quauquam alii tradiderint quartam Macedonicam dextro suorum cornu, quiutam et quintam decimam, cum vexillis nonae secundteque et vicesimae Britaimica- rum legionum, mediam aciem, sextadecimanos duode\-i- cesimanosque et primanos Isevum cornu complcsse. Rapaces atque Itahci omnibus se manipulis niiscuerant. 3 Eques auxihaque sibi ipsi locum legere. Preelium tota nocte varium, anceps, atrox ; his, rursus illis exitiiibile, Nihil animus aut manus,'ne OGuli quidem 120 TACITI [A. U. C. 822. 4provisu juvabant. Eadem utraque acie arnia; cre- bris interrogatiouibus notum pugnse siguum ; permixta vexilla, ut quisque globus capta ex liostibiis huc vel illuc raptabat. Urguebatur niaxime septima legio, 5 nuper a Galba conscripta. Occisi sex primorum orcli- num centuriones, abrepta qusedam signa : ipsam aqui- lam Atilius Verus, primipili centurio, multa cum lios- tium strage, et ad extremum morieus, servaverat. 23 Sustinuit labantem aciem Antonius accitis prsetorianis. Qui ubi excepere pugnam, pellunt Lostem, dein pellun- 2tur. Namque Vitelliani tormenta in aggerem \ix contulerant, ut tela vacuo atque aperto excuterentur, dispersa primo et arbustis sine hostium noxa illisa. Magnitudine eximia quintae decimse legionis ballista Singentibus saxis hostilem aciem proruebat. Lateque cladem intulissent, ni duo milites prseclarum facinus ausi, arreptis e strage scutis ignorati, vincla ac libra- 4menta tormentorum abscidissent. Statim confossi sunt, eoque intercidere nomina : de facto haud ambigitur. Keutro inclinaverat fortuna, donec adulta nocte luna 5 surgens ostenderet acies falleretque. Sed Flavianis sequior a tergo; hinc majores equorum virorumque umbrse, et falso, ut in corpora, ictu tela hostium citra cadebant : Vitelliani adverso kimine collucentes, vclut 24 ex occulto jaculautibus, incauti ofFerebantur. Igitur Antonius, ubi noscere suos noscique poterat, alios pudore et probris, multos laude et hortatu, omnes spe promissisquc accendens, " cur rursum sumpsissent arma," Pannonicas legiones interrogabat : " illos esse campos in quibus abolere labem prioris ignominiae, 2ubi recuperare gloriam possent." Tura ad Mopsicos conversus principes auctoresque beUi ciebat : " frus- tra minis et verbis provocatos VitelHanos, si manus HISTORIAIIUM III. 22— 2J. 121 A. D. 69.] corum oculosque non tolcrcnt." Hocc, ut quosque accesserat; plura ad tertianos, veterum recentiumque admonens, ut sub M. Antonio Partlios, sub Corbu- lone Armenios, nuper Sarmatas pepulissent. Mox3 iufensius pr^Etorianis, " Vos," inquit, " nisi vincitis, pagaai, quis alius imperator, quse castra alia excipient ? lilic signa armaque vestra sunt, et mors victis : naai ignominiam consumpsistis." Undique clamor ; et ori- 4 eutem soiem (ita in Syria mos est,) tertiani salutavere. Vagus inde, an consiLio ducis subditus rumor, adveuisse 25 Muciauura, exercitus in vicem salutasse. Gradum iu- ferunt quasi recentibus auxiliis aucti, rariore jam Vi- telliauorum acie, ut quos nullo rectore suus quemque impetus vel pavor contralieret diduceretve. Postquam 2 pulsos sensit Antonius, denso agmiue obturbabat. Laxati ordines abrumpuntur; nec restitui quivere impedientibus veliiculis tormentisque. Per limitem vise sparguntur festiuatione consectandi victores. Eo 3 notabilior ctedes fuit, quia filius patrem interfecit. Rem nominaque, auctore Vipstano Messala, tradam. Julius Mansuetus ex Hispania, Rapaci legioni additus, impubem filiuiQ domi liquerat. Is mox adultus, inter4! septimanos a Galba conscriptus, oblatum forte patreui et vuluere stratum dum semianimem scrutatur, agni- tus agnoscensque et essanguem amplexus, voce flebili precabatur piatos patris mai:es, neve se ut parricidam aversarentur : publicum id facinus ; et unum militem quotam civilium armorum partem ? Simul attoUere 5 corpus, aperire liumum, supremo erga parentem olTicio fungi. Advertere proximi, deinde plures : liinc per omnem acicm miraculum et questus et saevissimi belli exsecratio. Nec eo segnius propinquos, afiines, fratres 122 TACITI [A.U. C. 822. tmcidatos spoliant ; factuni esse scelus loquuatur faciuutque. 26 Ut Cremonain venere, novum immensumque opus occurrit. Othoniano bello Germanicus niiles moenibus Cremonensiura castra sua, castris vallum circumjecerat, 2eaque munimenta rursus auxerat. Quorum aspectu hscsere victores, incertis ducibus quid juberent. Inci- pere oppuguationem, fesso per diem noctemque exercitu, 3 arduum et, nuUo juxta subsidio, auceps. Sin Bedriacum redirent, intolerandus tam lougi itineris labor, et vic- toria ad irritum revolvebatur. Munire castra, id quo- que, propinquis liostibus, formidolosum, ne disperscs, 4et opus molientes, subita eruptione turbarent. Quse super cuncta terrebat ipsorum miles periculi quam ,morse patientior : quippe ingrata quee tuta, ex temeri- tate spes ; omnisque caedes et vidnera et sauguis avidi- 27tate prsedse pensabantur. Huc inclinavit Antonius, cingique vallum corona ussit. Primo saglttis saxisque eminus certabant, majore Flavianorum pernicie, in quos 2tela desuper librabantur. Mox vallum portasque le- gionibus attribuit, ut discretus labor fortes ignavosque distiugueret, atque ipsa contentione decoris acceude- rentur. Proxima Bedriacensi viae tertiani septiraanique sumpsere, dexteriora valli octava ac septiraa Claudiana ; tertiadecimanos ad Brixianam portam impetus tulit. gPaidum inde morpe, dum ex proximis agris ligones, dolabras, et alii falces sealasque convectant. Tum, elatis super capita scutis, densa testudine succcdunt. ^Romange utrinque artes : pondera saxorum Yitclliam provohiint, disjectam llidtantemque testudinem lanceis contisque scrutantur, donec, soluta compnge scntorum, exsaugues aut laceros prosternerent multa cum strage. HISTORIARUM III. 25—30. 123 A. D. 69.1 Iiicesserat cnnctatio, ni dnces fesso militi et velutS irritas exliortationes abnnenti Cremonam moustrassent. Hormine id ingenium, ut Messala tradit, an potior28 auetor sit C. Plinius, qui Antonium incusat, haud facile discreverini, nisi quod neque Antonius neque Hormus a fama yitaque sua, quamvis pessimo flagitio, degene- ravere. Non jam sanguis neque vulnera morabantur, 2 quin subruerent vallum quaterentqne portas, iimixi humeris et super iteratam testudinem scandentes pren- sarent hostium tela brachiaque. Integri cum sauciis, 3 semincees cura exspirantibus volvuntur, varia pereun- tium forma et omni imagine mortium. Acerrimum29 tertiffi septimseque legionum certamen ; et dux Antonius cum delectis auxiliaribus eodem ineubuerat. Obstinatos 2 inter se cum sustinere Vitelliani nequirent et superjacta tela testudine laberentur, ipsam postremo ballistam in subeuntes propulere, qute ut ad prsesens disjecit obruit- que quos inciderat, ita pinnas ac summa valli ruina sua traxit. Simul juncta turris ictibus saxorurn cessit. 3 Qua septimani dum nituntur cuneis, tertianus securi- bus gladiisque portara perfregit. Primum irrupisse C. Yokisiura tertiaj legionis militem inter omnes auc- tores coustat. Is in vallum egressus, deturbatis qui4 restiterant, conspicuus manu ac voce, capta castra conclamavit. Cfeteri, trepidis jam Vitellianis, seque e vallo prsecipitantibus, perrupere. Completur c^ede quantum inter castra murosque vacui fuit. Ac rursus 30 nova laborum facies, ardua urbis moenia, saxese tur- res, ferrati portarura objices, vibraus teia miles, fre- quens obstrictusque Vitellianis partibus Cremonensis populus, magna pars Italiae, stato iu eosdem dies mercatu congregata; quod defcnsoribus auxilium ob multitudinem, oppugnantibus incitameutura ob prsedam. 124 TACITl _ [A. U. C. 89.2. 2 ei"it. Rapi ignes Antonius iufernque amoeuissiniis extra urbem Eedificiis jubet, si damuo rerum suarum Cremonenses ad mutandam fidem traliereutur. Pro- piuqua muris tecta, et altitudinem nicenium egressa, fortissimo quoque militum complet ; illi trabibus tegu- Sllisque et facibus propugnatorcs deturbant. Jam le- gioues in testudineui glomerabantur, et alii tela saxaque iucutiebant, cum laugucscere paulatim Yiteilianoruni 2 animi. Ut quis ordiue auteibat, cedere fortunae, ne, Cremona quoque excisa, nidla ultra venia, omnisque ira victoris non iu vulgus inops sed in tri1)unos centurioues- 3 que, ubi pretium caedis erat, reverteretur. Gregarius niiics, futuri socors et ignol)ilitate tutior, perstabat. Yagi per vias, iu domibus abditi, paceni ne tum quidem orabant cum bellum posuissent. Primores castrorum 4 nonien atque imagines Vitellii amoliuutur. Catcnas Csecinse (nara etiam tum vinctus erat,) exsolvunt, orant- que ut causse sua? deprecator adsistat. Aspernantem tumentemque lacrirais fatigant, extremum raalorum, 5 tot fortissimi viri proditoris opem invocantes. Mox velamenta et infulas pro muris ostentant. Cum Auto- nins inbiberi tela jussissct, signa aquilasque extulere : maestum inermium agmen, dejcctis in terram oculis, 6 sequebatur. Circurnstiterant victorcs, et primo ingere- bant probra, intentabant ictus : mox, ut praeberi ora contumeliis, et, posita omni ferocia, cuucta victi patie- bantur, subit recordatio illos esse qui nuper Bedriaci 7 victorise teraperasseut. Sed ubi Ca;cina pra^texta lic- toribusque iusiguis, dimota turba, cousul incessit, exar- sere victores : superbiam soevitiamque, (adeo innsa sce- lera sunt) etiani perOdiam objcctabant. Obstitit Au- touius, datisque defensoribus, ad Yespasianum dimisit. 32 Plcbs interiui Cremonensium inter armatos conHic- HISTORIARUM III. 30—33. 125 A. D. 69.] tabatur ; nee procul csede aberaut, cum precibus du- cum mitigatus est miles. Et vocatos ad concionem 2 Antonius alloqiiitur, magnifice victores, victos clemen- ter, de Crcmona in nentrum. Exercitus, prjeter insi- tam prsedandi cupidinem, vetere odio ad excidium Cre- monensiura incubuit. Juvisse partes Yitellianas Otlio- 3 nis quoque bello credebantur ; mox tertiadecimauos ad exstmendum amphitheatnim relictos, ut sunt procacia nrbanae plebis ingenia, petiJantibus jnrgiis illuserant. Auxit invidiam editum illic a Csecina gladiatorum4 spectaculum, eademque rursus belli sedes, et praebiti in acie Vitellianis cibi, csesse qu?edam feminse studio partium ad prselium progressse. Tcmpus quoque raer- catus ditem alioqui coloniara majonim opuin specie com))lebat. Cseteri duces iu obscuro : Antonium for- 5 tuna famaque omnium oculis exposuerat. Is balineas abluendo cruori propere petit. Excepta vox est, cum teporem incusaret, " statim futurum ut incalescerent." Vemile dictum omnera invidiam in eum vertit, tanquamG signjim incendendse Cremonse dedisset, quae jam flagra- bat.-/ Quadraginta armatomra millia irmpcre, calonum 33 lixarumque amplior numems, et in libidinem ac saevi- tiam cormptior. Non dignitas, non setas protegebat, quo minjis stupra csedibus, csedes stupris raiscerentur. Grandsevos senes, exacta setate feminas, viles ad prae- 2 dam, in ludibrium traliebant. L'bi adulta virgo aut quis forma conspicuus incidissct, vi manibusque rapi- entiura divulsus ipsos postremo direptores in rautuaui pemiciem agebat. Dura pecuniara, vcl gravia auroS templomm dona, sibi quisque trahunt, majore aKoruni vi tmncabantur. Quidam, obvia aspernati, verberibus tormentisque domiaorum abdita scmtari, defossa eruere. Faces in manibus, quas, ubi prsedam egesserant, in4f 126 TACITI [A. U.C. 822, vacuas domos et inania templa per lasciviam jacuia- bantur; utque exercitu vario liuguis, moribus, cui cives, socii, externi interessent, diverssc cupidines, et aliud 5 cuique fas, nec quidquam illicitum. Per quatriduum Cre- mona suffecit. Cum omnia sacra profanaque in igne considerent, solum Mefitis templum stetit aute moeuia, 34 loco seu nurnine defensum.^f Hic exitus Cremonae, auno ducentesimo octogesimo sexto a primordio sui. Condita erat Ti. Sempronio et Cornelio consulibus. Ingruente in Italiam Hannibale, propugnaculum adversus Gallos trans 2 Padum agentes, et si qua alia vis per Alpes rueret. Igi- tur numero colonorura, opportunitate fiuminum, ubere agri, annexu connubiisque gentium adolevit floruitque, 3 beUis externis intacta, cixTlibus infelix. Antonius pudore flagitii, crebescente invidia, edixit, ne quis Cremonensem captivum detineret. Irritamque prsedam militibus effe- cerat consensus Italise, emptionem talium mancipiorum aspernantis, Occidi coepere. Quod ubi enotuit, a 4propincjuis ainuibusque occulte redemptabantur. Mox rediit Cremonam reliquus popiilus, Reposita fora templaque munificentia muuicipum ; et Yespasianus 35 hortabatur. Cseterum assidere sepultae urbis ruiuis noxia tabo humus baud diu permisit. Ad tertium lapidem progressi vagos paventesque Yitellianos, sua quemque apud signa, componunt. Et victse legiones ne, mauente adhuc civili bello, ambiguai agerent, per 2 lUvricum dispersae. In Britanniam Lnde et Hispauias nuntios famamquc, in GaUiam Julium Calenum tribu- num, in Germaniam Alpinium Montanum, pra^fectum cohortis, quod hic Trevir, Calenus ^duus, uterque 3 Yitelliani fuerant, ostentui misere. Simul transitus Alpium prjesidiis occupati, suspecta Germania, tanquam in auxilium TiteUii accingeretui'. HISTORIARUM III. 33—37. 127 A. D. 69.3 At Vitelliiis, profccto Csecina, cuin Fabium Valenteni 36 paucis post dicbus ad bellmn irapulisset, curis luxum ob- tendebat. Non parare arma, non alloquio exercitioque militeni Ib-mare, non in ore vulgi agere ; scd umbracuh's hortorum abditus (ut ignava auimalia, quibus si cibum suggeras, jacent torpentque,) prceterita, instantia, futura, pari oblivione dimiserat. Atqne illum in nemore Aricino 2 desidem et marcentem proditio Lucilii Bassi, ac defectio classis E.avennatis perculit. Xec multo post de Csecina 3 affertur mixtus gaudio dolor, et desci\isse et ab exer- citu vinctum. Pius apud socordem animnin lsetitia4 quam cura valuit. Multa cum exsultatione in urbem revectus, frequenti eoncione, pietatem militum laudibus curaulat. Publium Sabinum, prsetorii jjrsefectum, ob amicitiam Csecinae vinciri jubet, substituto in locum ejus Alfenio Varo. Mox senatum, composita in magnifieen- 37 tiam oratione, allocutus, exquisitis patrum adulationibus attollitur. Initium atrocis in Csecinam sententise a L. Vitellio factura; dein cseteri. composita indignatione, quod consul rempublicam, dux iniperatorem, tantis opibus, tot honoribus, cumulatus, amicum jwodidisset, velut pro Vitellio conquercntes, suum dolorem profere- bant. Nulla in oratione cujusquam erga Flavianos 2 duces obtrectatio : errorem imprudentiamque exerci- tuum culpantes, Vespasiani noineu suspensi et vitabundi circumibant. Kec defuit qui unum consulatus diem (is enim in locum Csecinse supererat,) magno cum irrisu tribuentis accipientisque eblandiretur. Pridie Kalendas 3 Novembres E.osius Regulus iniit ejuravitque. Annota- bant periti, uunquam antea, non abrogato magistratu, neque lege lata, alium suffectum. Nam cousul uno die et antc fuerat Caninius E.ebilus, C. Csesare dictatore, cum belli ci^ilis prsemia festinarentur. 128 TACITI [A. U. C. 822. 38 Nota per eos dies Juiiii Blsesi mors et famosa 2 fuit ; de qua sic accepimus. Gravi corporis morbo aeger Yitellius, Servilianis hortis, turrim vicino sitam collucere per noctem crebris luminibus animadver- tit. Sciscitanti causam, apud Ceecinam Tuscum epu- lari multos, prsecipuum lionore Junium Blsesum nuu- Stiatur. Catera in majus, de apparatu et solutis in lasciviam animis. Nec defuere qui ipsum Tuscum et alios, sed crimuiosius Blaesum, incusarent, quod, 4Eegro principe, lcetos dies ageret. Ubi asperatum Yitellium, et posse Blaesum perverti, satis patuit iis qui principum offensas acriter spcculantur, datoe L. Yitellio delationis partes. Ille, infensus Blseso semulatione prava, quod eum, omni dedecore macu- losum, egregia fama anteibat, cubiculum iinperatoris reserat, filium ejus sinu complexus et genibus acci- sdens. Causam confusionis quserenti, non se proprio metu nec sui anxium, sed pro fratre, pro liberis fratris preces lacrimasque attulisse. Frustra Yespasianum timeri, quem tot Germauicsc legiones, tot proviucise virtute ac fide, tantum denique terrarum ac maris eimmensis spatiis arceat. In urbe ac sinu cavendum hostem, Junios Antoniosque avos jactantem, qui se stirpe imperatoria, comem ac magnificum militibus ostcntet. Yersas illuc omnium mentes, dum Yitellius, aniicorum inimicorumque neglegens, fovet semulum 7principis labores e convivio prospectantem. Redden- dam pro intempestiva Isetitia msestam et funebrem noctem, qua sciat et seutiat vivere V^itcllium et impe- 39 rare, et, si quid fato accidat, filium Labere. Trepidanti inter scelus metumque, ne dilata Blsesi mors maturam pemicieui, palam jussa atrocem invidiam ferret, placuit 2 vcueno grassari. Addidit faciaori fidem nobiii gaudio, HISTORIARUM III. 38—41. 120 A. D. 69.] Blsesura visendo. Quin et audita est ssevissima Vitellii vox, qua se (ipsa enim verba referam,) pavisse oculos spcctata iuimici morte jactavit. Blteso, super clari- 3 tatem natalium et elegantiam morum, lidei obstinatio fuit. Integris quoque rebus, a Caecina et primoribus partium. jam Yitellium aspernautibus, ambitus, abnuere perseveravit. Sauctus, inturbidus, nullius repentiui4 lionoris, adeo non principatus appetens, parum efFugerat ne dignus crederetur. Fabius interim Yalens, mnlto ac molli concubinarum 40 spadonumque agmiue scgnius quam ad bellum incedens, proditam a Lucilio Basso Ravennatem classem perni- cibus nuntiis accepit. Et si coeptum iter properasset, 2 nutantem Coecinam prsevenire aut aute discrimen puguae assequi legioncs potuisset. Nec deerant qui monerent, 3 ut cum fidissimis per occultos tramites, vitata E.avenna, Hostiliam Cremonamve pergeret. Aliis placebat, ac- citis ex urbe prsetoriis cohortibus, valida manu per- rumpere. Ipse, inutili cunctatione, ageudi tempora con- 4 sultando consumpsit : mox utrumque consilium as- pcrnatus, (quod iuter ancipitia deterrimum est,) dum media sequitur, nec ausus est satis nec providit. Missis ad Yitellium literis auxilium postulat. Yenere 41 tres cohortes cum ala Britannica, neque ad fallendum aptus numerus neque ad penetrandum. Scd Yalens 2 ne in tanto quidem discrimine infamia caruit, quo minus rapere iilicitas voluptates, adulteriisque ac stu- pris polluere hospitum domus crederetur. Aderant vis et pecunia et ruentis fortunse novissima libido. Adventu demum peditum equitumque pravitas cousilii 3 patuit, quia nec vadere per hostes tam parva manu potcrat, etiam si fidissima foret, nec iutegrara fidem attulerant. Pudor tamen et prsesentis dueis revcrentia TAC, TOM. II. K 130 TACITI [A. U. C. 822. morabatur, liaud diutunia viucla apud a^ddos periculo- 4runi et dedecoris securos. Eo metu et paucis, quos adversa non mutavcrant, comitantibus, coliortes Ari- minum prsemittit, alam tueri terga jubet : ipse flexit iu rmbriam atque inde Etruriara, ubi, cognito pugnse Cremonensis eventu, non ignavum, et, si provenisset, atrox consilium iniit, ut, arreptis na^dbus, in quam- cunque partem Narljouensis provinciai egressus, Gallias et exercitus et Germanige gentes novumque bellum cieret. 42 Digresso Yalente, trepidos qui Ariminum tere- bant, Cornclius Fuscus, admoto exercitu et missis per proxima litorum Liburnicis, terra marique circumvenit. 2 Occupantiu' plaua Umbrise et qua Picenus ager Hadria alliiitur. Omnisque Italia inter Yespasiauum ac Vi- 3 tellium Apenuiui jugis dindebatur. Fabius Valens e sinu Pisano, segnitia maris aut adversante vento, portum Herculis Monceci depellitur. Haud procul inde agebat Marius Maturus, Alpium maritimarum pro- curator, fidus Vitellio, cujus sacramentum cunctis ciica 4 liostilibus nondum exuerat. Is Valentem comiter excep- tum, ne Galliam l^^arbonensem temere ingredcretur, monendo terruit ; simul caeterorum fides metu infracta. Kamque circumjectas civitates procurator Valerius Pau- linus, strenuus militiK, et Vespasiano ante fortunam 43 amicus, in verba ejus adegerat : Concitisquc omnibus qui exauctorati aVitelliobellum sponte sumebant, Forojuliensem coloniam, claustra maris, pra:sidio tuebatur, eo gravior auctor, quod Paulino patria Eorum Iidi, et lionos apud prictorianos, quorum quondam tribunus fuerat. Ipsique pagani, favorc muuicipali et 2 futurse potentia? spe, juvare partes annitebantur. Quae ubi paratu firma et aucta rumore apud varios Vitelli- aiiorum animos increbruere, Fabius Valeus, cum quatuor HISTORIARUM III. 41—45. 131 A. T). C9.] speculatoribus et tribus amicis, totidem eenturionibus, ad naves regreditur; Maturo cteterisque remauere et in verba Vespasiani adigi volentibus fuit. Cseterum ut 3 mare tutius Yaleuti quam litora aut urbes, ita futuri ambiguus, et niagis quid vitaret quam cui fideret certus, adversa tempestate Stocchadas, Massiliensiuni insulas, affcrtur Ibi eum missse a Paulino Liburnicae opprcssere. Capto Yalentc cuncta ad victoris opes conversa, 44 initio pcr Hispaniam a prima Adjutrice legione orto, quse, memoria Othonis iufensa Yitellio, deciuiam quo- que ac sextam traxit. Nec Gallite cunctabantur. Et2 Britanniam t inditus {hsitus ?) erga Yespasianum favor, qnod illic secundee legioni a Claudio preepositus et bcllo clarus egerat, non sine motu adjuuxit cseterarum, in quibus plerique centuriones ac rnilites a Yitellio provecti expertum jam principem anxii mutabant. Ea45 discordia, et crebris belli civilis rumoribus, Britanni suslulere animos, auctore Yenutio, qui, super iusitam ferociam et llomani nominis odium, propriis in Cartis- manduam reginam stimulis accendebatur. Cavtisman- 2 dua Briganti1)us impcritabat, poUens nobilitate ; et auxerat potentiam, postquam, capto per dolum rege Caractaco, instruxisse triumphuni Claudii Ca^saris vi- debatur. Inde opes et rerum sccundarura luxus. Spreto Yenutio (is fuit maritus,) armigerum ejus Yel-3 lccatum in matrimonium regnumque acccpit. Ccncussa statim flagitio domus. Pro marito studia civitatis, pro adultero libido reginoe et savitia. Igitur Yenutius, accitis auxiliis, simul ipsorum Brigantum defectione, in extremum discriraen Cartismanduam adduxit. Tum4; petita a Ilomauis prasidia. Et coliortes alseque nostra^, variis prteliis, exemere tamen periculo reginam. Reg- 132 TACITI [A. U. C. 822. 46nuin "Veniitio, bellum nobis relictura. Turbata per eosdem dies Germauia et socordia ducum et seditioue legionum. Externa ri, periidia sociali, prope afflicta E-omana res. Id bellum cudi causis et eventibus (etenim longius provectum est,) mox memorabimus. 2 Mota et Dacorum gens, nunquam fida, tunc sine metu, abducto e Mocsia exercitu. Sed prima rerum quieti speculabantur : ubi fiagrare Italiam bello, cuncta in vicem hostilia accepere, expugnatis coliortium alarum- 3 que liibernis utraque Danubii ripa potiebantur. Jani- que castra legionum exscindere parabant, ni Mucia- uus sextam legionem opposuisset, Cremonensis victoriae gnarus, ac ne externa moles utrimque ingrueret, si 4Dacus Germanusque diversi irrupissent. Afi^oit, ut saepe alias, fortuna populi E.omani, quse Mucianum vii-esque Orientis iliuc tulit ; et quod Cremonse interim 5 transegimus. Fonteius Agrippa ex Asia (pro consule eam proviuciam annuo imperio tenuerat,) Mcesise prsepositus est, additis copiis e Yitelliano exercitu, quem spargi per provincias et extemo bello ilbgaii 47 pars consiiii pacisque erat. Xec caeterse uationes sile- bant. Subita per Ponturn arma barbarum mancipium, regiae quondam ciassis praefectus, moverat. Is fuit AnicetuS; Polemonis libertus, praepotens olim, et, post- quam regnum iu formamprovincice verterat, mutationis 2 impatiens, Igitur Vitellii nomine adscitis gentibus quse Pontum accciunt, corrupto iu spem rapinarum egentis- simo quoque, haud temnendaj manus ductor, Trapezun- tem vetusta fama civitatem, a Groecis iu extrcmo SPonticfc orai couditam, subitus irrupit. Caesa ibi coliors, regium auxiliutn olim ; mox donati civitate Romana signa armaque in nostrum modum, desidiam licentiamque Graecomm retiuebant. Classi quoque HISTORIARUM III. 45—49. 133 A. D. C9.] fcices intulit, vacuo inari eludens, quia lectissimas Li- burnicarum omnemque militera Mucianus B^-zantium adegerat. Quin et barbari contemptim vagabantur, 4 fabricatis repente navibus. Camaras vocant, arctis la- teribus, latam alvum sine vinculo seris aut ferri con- nexas ; et tumido mari, prout fluctus attollitur, summa naviura tabulis augent, donec iu modum tecti claudantur. Sic inter undas volvuntur, pari utrimque prora et muta- 5 bili remigio, quando liinc vel illinc appellere indiscrelLim et inuoxium est. Advertit ea res Yespasiani animum, 48 ut vexillarios e legionibus ducemque Virdium Gemi- num, spectatae militia?, deligeret. Ille incompositum 2 et praidse cupidine vagum hostem adortus coegit in naves ; effectisque raptim Liburnicis, assequitur Aui je- tum iu ostio fluminis Coliibi, tutum sub Sedochezorum regis auidlio, quem pecunia donisque ad societatem perpulerat. Ac primo rex minis armisque supplicem 3 tueri : postquam merces proditionis aut bellum osten- debatur, fluxa, ut est barbaris, fide, pactus Aniccti exitium, perfugas tradidit, beUoque servili finis im- positus. Lsetum ea victoria Vespasiauum, cunctis super vota4 fluentibus, Cremonensis prselii nuntius in ^gypto as- sequitur. Eo properantius Alexandriam pergit, ut, fracto ViteHii exercitu, urbem quoque externa? opis indigam fame urgeret. jSTamque et Africam, codemS latere sitam, ten'a marique invadere parabat, clausis annonaj subsidiis, inopiam ac discordiam liosti facturus. Dum hac totius orbis nutatione fortuna imperii transit, 49 Primus Antonius nequaquam pari innocentia post Cre- nionam agebat, satisfactum bello ratus et coetcra ex facili, seu felicitas in tali ingenio avaritiam, superbiam, cseteraque occulta mala patefecit. L't captam, Italiam 2 1S4 TACITI [A. U. C. 822. persultare ; ut suas, legiones colere ; omnibus dictis factisque viam sibi ad potentiam struere. Utque li- centia niilitem imbueret, interfectorum centurionum Sordines legionibus offerebat. Eo suiFragio turbidis- simus quisque delecti ; nec miles in arbitrio ducum, sed duces militari violentia trahebantur. Quse sedi- tiosa, et corrumpendse discipluife, mox in prsedam ver- tebat, nibil adveutantem Mucianum veritus ; quod ex- 50 itiosius erat quam Vespasianum sprevisse. CiEterujn propinqua liieme, et himientibus Pa-do campis, expedi- tum agmen incedere. Signa aquileeque victricinm le- gionum, milites vulneribus aut eetate graves, plerique etiam integri, Verona3 relicti : suificere cohortes alccque et e legionibus lecti, profligato jam bello, videban- 2tur. Uiidecima legio sese adjunxerat, initio cunctata, sed prosperis rebus anxia quod defuisset. Sex millia Dabnatarum, recens delectus, comitabantur. Ducebat Pompeius Silvauus consularis : vis consQiorum penes 3 Annium Bassum legionis legatum. Is Silvanum so- cordem bello, et dies rerum verbis terentem, specie obsequii regebat, ad omniaque quse agenda foreut quieta cum industria aderat. Ad has copias e classicis Eavemiatibus, legionariam mihtiam poscentibus, opti- mus quisque adsciti : classem Dalmatae supplevere. -iExercitus ducesque ad Eanum Eortunse iter sistunt, de summa rerum cunctantcs, quod motas ex urbe pr£e- torias cohortes audierant, et teneri proesidiis Apenniuum 5 rebantur. Et ipsos, in regione bello attrita, inopia et seditiosce militum voces terrebant, clavarium (donati^i nomen est.) dagitantium. Nec pecuniam aut frumentum providerant ; et festinatio atque aviditas praspediebant, 61dum qufe accipi poterant rapiuntur. Celeberrimos auctores habeo, tantam victoribus adversus fas nefas- HISTORIARUM III. 49—53. 135 i\.D.69.] (lue irreverentiam fuisse, ut gregarius eques, occisum a se proxima acie fratrem professus, prcemium a ducibus petierit. Nec iUis aut ho]iorare eam coedem jus honii- 2 num aut ulcisci ratio belli permittebat. Distulerant tanquam majora meritum quam quae statim exsolvereu- tur ; nec quidquam ultra traditur. Ceeterum et pri- 3 oribus civium bellis par scelus inciderat. Kam pralio quo apud Jauiculum adversus Cinnam pugnatum est, Pompeianus miles fratrem suum, dein, cognito facinore, se ipsum interfecit, ut Sisenna memorat, *Tanto acrior4 apud majores, sicut virtutibus gloria, ita flagitiis paeni- tentia fuit. Sed haic aliaque ex vetere memoria petita, quoties res locusque exempla recti aut solatia mali poscct, haud absurde memorabimus. Antonio duci-52 busque partium praemitti equites omuemque Umbriam explorari placuit, si qua Apennini juga clementius adirentur; acciri aquilas signaque et quidquid Vero- nae militum foret, Padumque et mare commeatibus compleri. Erant inter duces qui necterent moras : quippe nimius jam Antonius, et certiora ex Muciano sperabantur. Namque Mucianus, tam celeri victoria2 anxius, et, ni pra;sens urbe potiretur, expertem se belli gloriceque ratus, ad Primum et Varum media scriptitabat, instandura coeptis aut rursus cunctandi utilitates edisserens, atque ita compositus ut ex eventu rerum adversa abnueret vcl prospera agnosceret. Plo- 3 tium Griphum, nuper a Vespasiano in senatorium ordinem additum ac legioni praipositum, cseterosque sibi fidos apertius monuit. Hique omnes de festina-4! tione Pruni ac Vari siuistre et Muciano volentia re- scripsere. Q,uibus epistolis Vespasiano missis effecerat, ut non pro spe Antonii consilia factaque ejus aesti- marentur. ^gre id pati Antonius, et cuipam in Mu- 53 136 TACITI [A. U. C. 8C2. ciannm conferre, cujus crimmationibus eviluissent pe- ricula sua. Nec sermonibus temperabat, immodicus 21ingua et obsequii insolens. Literas ad Vespasianum composuit jactantius quam ad principem, nec sine oc- culta in Mucianum insectatione : se Pannonicas legiones in arma egisse ; suis stimulis excitos Mcesise duces, sua constantia perruptas Alpes, occupatam Italiam, in- Stersepta Germanorum Rsetorumque auxilia. Quod discordes dispersasque Yitellii legiones equestri pro- cella, mox peditum vi per diem noctemque fudisset, id 4 pulcherrimum et sui operis. Casum Cremonse bello imputandum : majore damno, plurium urbiimi excidiis, veteres civium discordias rei publicse stetisse. Non se nuutiis neque epistolis, sed manu et armis imperatori 5 suo militare. Ncque officere glorite eorum qui Asiam interim composuerint. Illis Mocsise pacem, sibi salutem securitatemque Itali^e cordi fuisse; suis exliortationi- bus Galiias Hispaniasque, vaHdissimam terrarum par- 6tem, ad Yespasianura conversas. Sed cecidisse in ir- ritum labores, si prsemia periculorum soli assequantur qui periculis non affuerint. Nec fefellere ea Mucia- num : inde graves simidtates, quas Antonius simpli- cius, Mucianus callide eoque implacabilius nutribat. 54 At Yiiellius, fractis apud Cremonam rebus, nuntios cladis occultans, stulta dissimulatione remedia potius malorum quam mala differebat. Quippe confitenti con- sultantique supererant spes -viresque; cum e coutra- 2rio laeta orania fingerct, falsis ingravescebat. Mirum apud ipsum de bello silentium ; proliibiti per civitatera sermones, eoque plures, ac, si licerct, vere narraturi, 3quia vetabantur, atrociora vulgaverant. Nec duccs nostium augendse famag dccrant, captos Yitellii ex- ploratores circumductosque, ut robora victoris exerci- IIISTORIARUM III. 53—55. 137 A. D. 69.] tus noscerent, remittendo; quos oranes Vitellius se- creto percunctatus interfici jussit. Notabili constantia 4 centurio Julius Agrestis, post multos sermones quibus Vitellium ad vii-tutem frustra accendebat, perpulit ut ad vircs liostium spectandas, queeque apud Cremonam aeta forent, ipse mitteretur. Nec exploratione occulta 5 fallere ^bitonium tentavit, sed mandata imperatoris suumque animum professus, ut cuncta \iseret, pos- tulat. Missi qui locum preelii, Cremonse vestigia, cap- tas legiones osteudcreut. Agrestis ad Vitellium re-6 meavit, almuentique vera esse quse afferret, atque ultro corruptum arguenti, " Quandoquidem," inquit, " magno documento opus est, nec alius jara tibi aut vitae aut mortis mese usus, dabo cui credas." Atque ita digres- 7 sus voluntaria morte dicta firraavit. Quidara jussu Vitellii interfectum, de fide constantiaque eadem tra- diderc. Vitellius, ut e somno excitus, Julium Priscum 55 et Alfenium Varum cum quatuordecim prsetoriis co- liortibus et omnibus equitum alis obsidere Apenninum jubet. Secuta e classicis legio. Tot millia armatorum, lecta equis virisque, si dux alius foret, inferendo quo- que bello satis pollebant. Caeterse coliortes ad tuendam 2 urbem L. Vitcllio fratri datse. Ipse nihil e solito luxu remittens, et diffidentia properus, festinare comitia, quibus consules in multos annos destinabat; foedera sociis, Latium extemis dilargiri ; his tributa dimittere, alios immunitatibus juvare ; denique nulla in posterum cura lacerare imperium. Sed vulgus ad magnitudinem 3 beneficiorum aderat ; stultissimus quisque pecuniis mer- cabatur; apud sapientes cassa habebantur, qusR neque dari neque aecipi, salva republica, poterant. Tandem4 flagitante exercitu, qui Mevaniam insederat, magno senatorom agmine, quorum multos ambitione, plures 138 TACITI [A. U. C. 822. formidine traliebat, in castra venit, incertus animi, et 56 infidis consiiiis obnoxius. Concionanti (prodigiosiira dictu,)tantum fedarum volucrum supervolitavit, ut nube atra dieni obtenderent. Accessit dirum omen, profugus altaribus taurus, disjecto sacrificii apparatu, longe, nec 2 ubi feriri liostias mos est, confossus. Sed praecipuum ipse Vitellius ostentum erat, ignarus militiEe, impro- vidus consilii, quis ordo agminis, quse cura explorandi, quantus urguendo traliendove beilo modus, alios ro- gitans, et ad omnes nuntios vultu quoque et incessu 3 trepidus, dein temulentus. Postremo teedio castrorum, st audita defectione Misenensis classis, Romam rever- tit, recentissimum quodque vulnus pavens, summi dis- 4criminis incuriosus. Naia cum transgredi Apenni- num integro exercitus sui robore et fessos hieme atque inopia hostes aggrcdi in ajjerto foret, dum dispergit vires, acerrimum militem et usque in extrema obstina- tum trucidandum capiendumque tradidit, peritissimis centurionum dissentientibus et, si consulcrentur, vera 5 dicturis. Arcuere eos intimi amicorum ViteUii, ita for- matis principis auribus ut aspera, quse utilia, nec quid- quam nisi jucundum et Isesurum acciperet. 57 Sed classcm Misenensem (hautum civiHbus discordiis etiam singulorum audacia valet,) Claudius Eaventinus centurio, per ignominiam a Galba dimissus, ad defec- tionem traxit, lictis Vespasiani epistolis pretium pro- 2 ditionis ostent&»6. Preeerat classi Claudius Apollinaris, neque fidei constans neque strenuus m })erfidia. Et Apinius Tiro, pra^tura functus, ac tum forte Miuturnis agens, ducera se defectoribus obtulit. A quibus mimi- cipia coloniseque impulste, praecipuo Puteolanorum in Vespasianum studio, coutra Capua ViteUio fida, muni- 3 cipalem eemulationem beliis civilibus miscebcuit. Vitc]» HISTORIARUM III. 55-58. 130 A. I>.'69.] lius Claudium Julianum (is uuper classem Miseneusem niolli imperio rexerat,) peruiulcendis militum animis delegit. Data iii auxilium urbaua cohors et gladiatores, quibus Julianus prfeerat. Ut collata utrimque castra, 4 haud magua cunctatione Juliano iu partes Yespasiani trausgresso, Tarracinam occupavere, mcenibus situque magis quam ipsorum iugenio tutam. Quse ubi VitcJlio 58 cognita, parte copiarum Xarnise cum proefectis prsetorii relicta, L. Vitellium fratrem, cum sex cohortibus et quiugentis equitibus, ingruenti per Campaniam bello opposuit. Ipse, seger animi, studiis militum et clamori- 2 bus populi arma poscentis, refovebatur, dum vulgus iguavura, ct nilul ultra verba ausurum, falsa specie cxercitum et legiones appellat. Hortantibus libertis 3 (nam amicorum ejus quanto quis clarior, minus fidus,) vocari tribus jubet, dantes nomiua sacramento adigit. Supei-flueute multitudine curam delectus in consuJes partitur. Servorum numerum et pondus argenti sena- toribus indicit. Equites Romani obtulere operam pe- 4 cuniasque, etiam libertinis idem munus ultro flagitan- tibus. Ea simulatio officii a metu profecta verterat in favorem; ac plerique haud periude Vitellium quam casum locumque principatus miserabantur. ICec deerat 5 ipse viiltu, voce, lacrimis misericordiam elicere, largus promissis, et qua natura trepidantium est, immodicus. Quiu et Cssarem se dici voluit, aspematus antea ; sed tunc superstitione nominis, et quia in metu consiiia prudentium et vulgi rumor juxta audiuntur. Caeterum 6 ut omnia inconsulti impetus coepta initiis valida spa- tio iangueseunt, dilabi paulatim senatores equitesciue, primo cunctanter et ubi ipse non aderat, mox contemp- tira et siue discrimine, donec Vitcllius, pudore irriti conatus, quae non dabantur, remisit. 140 TACITI [A. U. C. 822. 59 Ut terrorera Italise possessa Mevania ac velut rena- tnm ex integro bellum intulerat, ita haud dubium erga Elavianas partes studium tam pavidus Yitellii discessns 2addidit. Erectus Samnis Pelignusque et Marsi gemnla- tione, quod Campania prsevenisset, ut in novo obsequio, 3ad cuncta belli munia acres erant. Sed foeda hieme per transitum Apennini conjBictatus exercitus ; et vix quieto agmine nives eluctantibus patuit quantum discriminis adeundum foret, ni Vitellium retro fortuna vertisset, quse Flavianis ducibus non minus ssepe quam 4ratio affuit. Obvium illic PetLlium Cerialem liabuere, agresti cultu et notitia locorum custodias YitcUu elapsum. Propinqua affinitas Ceriali cum Vespasiano, nec ipse inglorius militise; eoque inter duces assump- 5tus est. Flavio quoque Sabino ac Domitiano patuisse effugium multi tradidere ; et missi ab Antonio nuntii per vurias fallendi artes penetrabant, locum ac prsesi- 6 dium monstrantes. Sabinus inliabilem labori et au- daciae yaletudinem ctaisabatur : Domitiano aderat ani- mus; sed custodes a ViteiKo additi, quanquam se socios fugse promitterent, tanquam insidiantes time- bantur. Atque ipse Vitellius, respectu suarum neces- situdinum, nihil in Domitianum atrox parabat. 60 Duces partium, ut Carsulas venere, paucos ad re- quiem dies sumunt, donec aquilaj signaque legionum assequerentur, et locus ipse castrorum placebat, late prospectans, luto copiarum aggestu, florcutissimis pone 2tergum municipiis. Simul colloquia cum Vitellianis decem millium spatio distantibus et proditio sperabatur. JEtgve id pati miles, et victoriam malle quam pacem. Ke suas quidem legiones opperiebantur, ut praed^e quam Spericulorum socias. Vocatos ad concionem Antonius docuit esse adhuc Vitellio vires, ambiguas, ai delibera- HISTOPJARUM III. 59—62. 141 A. D. 69.] reiit, acres, si desperasseiit. Liitia bellorum civilium lortunse permittcuda : victoriam consiiiis et ratioue perfici. Jam Miseuensem classem et puloherrimam 4 Campaniaa oram descivisse; uec plus e toto terrarum orbe reliquum Viteilio quam quod iuter Tarraciuam Isarniamque jaceat. Satis gloris praelio Cremonensi partum, et exitio Cremonae nimium invidise. Necon-5 cupiscerent Romam capere potius quam servare. Ma- jora niis prajmia, ct multo maximum decus, si inco- lumitatem senatui populoque E.omano sine sanguiue quoesissent. His ac talibus mitigati animi. Xec rnulto 61 post legiones venere. Et terrore famaque aucti exer- citus Vitelliaua: coliortes nutabaut, nullo iu bellum adhortaute, rnultis ad transitionem, qui suas centurias turmasque tradere, donum victori, et sibi in posterum gratiam, certabant. Per eos cognitum est Interamnam 2 proximis campis prsesidio quadringentorum equitum teneri. Missus extemplo Varus cum expedita mauu paucos repuguantium iiiterfecit; plures, abjectis armis, veniam petivere. Quidara in castra refugi cuncta 3 formidine implebant, augendo rumoribus virtutem copi- asque hostium, quo amissi prasidii dedecus lenireut. Kec ulla apud Vitellianos flagitii pnena, et prsemii.s defectorum versa fides, ac reliquum perfidiai certamen. Crebra transfugia tribunorum ccuturionumque. Nam 4 gregarius miles induruerat pro Vitellio, donec Priscus et Aifenius, desertis castris, ad Viteiliiuu regressi pu- dore proditiouis cunctos exsolverent. lisdem diebus Pabius Valens Urbini in custodia 62 interficitur. Caput ejus Vitelliams co&ortibus ostenta- tum, ue quam ultra spem foverent : nam pervasisse in Germanias Valentera et veteres illic novosque exercitus ciere credebant. Visa csede in dcsperatiouem versi. 2 142 TACITI JA. U. C. 822. Et Flaviauus exercitus immaue quautum aaimo exitiura Yalentis ut fiuem belli accepit. Natus erat Valens 3 Anaguiae, equestri familia. Procax moribus, neque ab- surdus iugenio, famam urbauitatis per lasciviam petere. Ludicro juvenum sub Neroue velut ex necessitate, mox spoute mimos actitavit, scite magis quam probe. 4 Legatus legiouis et fovit Vergiuium et iufamavit. Fon- teium Capitouem ccrruptum, seu quia corrumpere ne- quiverat, iuterfecit. Galbse proditor, Vitellio fidus et aliorum perfidia illustratus. 63 Abrupta undique spe, Vitelliauus miles, transitu- rus in partes, id quoque uon siue decore, sed sub signis vexillisque in subjectos Narniee campos descenderc. riavianus exercitus, ut ad prselium iutentus ornatusquc, 2 densis circa viam ordinibus adstiterat. Accepti in me- dium Vitelliani, et circumdatos Primus Autonius cle- raenter alloquitur. Pars Narnise, pars Interamnse sub- sistere jussi. HeKctte siraul e victricibus lcgiones, neque quiescentibus graves et adversus contumaciam 5 validse. Nou omisere per eos dies Primus ac Varus crebris nuntiis salutem et pecuuiam et secreta Cam- panise offerre Vitellio, si, positis armis, seque ac 4liberos suos Vespasiauo permisisset. In eundem mo- dum et Mucianus composuit epistolas ; quibus ple- rumque fidere Vitellius, ac de numero servorum, electione litorum, loqui. Tanta torpedo invaserat animum ut, si principcra eura fuisse cteteri nou memi- 64nisseut, i])se oblivisceretur. At primores civitatis Plavium Sabinum, prsefectum urbis, secretis sermonibus iucitabant, victorioe famcequc partera capesseret. Esse illi proprium militem cohortium urbanarum, nec de- futuras vigllum cohortes, scrvitia ipsorum, fortunam 2partium, et omnia prona victoribus. Ne Antonio Va- ^ HISTORIARUM III. 62—66. 143 A. D. 69.] roque de gloria concederet, Paucas Vitellio cohor- tes, et mpestis uudique nuutiis trepidas; populi rao- bilem animuni, et si ducem se prsebuisset, easdem illas adulatioues pro Yespasiauo fore. Ipsum Yitellium 3 ne prosperis quidem parem : adeo ruentibus debilitatum. Gratiam patrati belli peues eum qui urbem occupglsset. Id Sabino convenire, ut imperium fratri reservaret; id Yespasiano, ut cseteri post Sabinum haberentur. Haud- 65 quaquam erecto animo eas voces accipiebat, invalidus seuecta. Eraut qui occultis suspiciouibus incesserent, tanquam invidia et femulatione fortunam fratris niora- retur. Namque Flavius Sabinus, setate prior, privatis 2 utriusque rebus auctoritate pecuniaque Yespasianum anteibat, et credebatur afPectam ejus fidem praejuvisse, domo agrisque pignori acceptis ; unde, quanquam ma- nente in speciem concordia, offensarum operta metue- bantur. Melior interpretatio, mitem virum abhorrere 3 a sanguine et csedibus, eoque crebris cum Yitellio sermonibus de pace poneudisque per conditionem armis agitare. Ssepe domi congressi, postremo in sede Apol- liuis, ut fania fuit, pepigere. Yerba vocesque duos 4 testes habebant, Cluvium Rufum et Silium Italicum. Yultus procul 'vdsentibus notabantur, Yitellii projectus et degener, Sabinus non insultans et miseranti propior. Quodsi tam facile suorum mentes flexisset Yiteilius G6 quam ipse cesserat, incruentam urbem Yespasiani exer- citus intrasset. Caeterum ut quisque Yitellio fidus, ita pacem ct conditiones abnuebant, discrimen ac dcdccus ostentantes, et fidem in libidine victoris. Kec tautam 2 Yespasiano superbiam ut privatum Yitellium pateretur : ne victos qtudem laturos. Ita periculum ex miseri- cordia. Ipsum sane senem et prosi^eris adversisque satiatmu : sed quod uomea, quem statum filio ejus 144 TACITI [A. U. C. 822. 3 Germanico fore ? Nunc pecuniam et familiara et beatos Campanise siuua promitti : sed ubi imperium Yespa- sianus invaserit, non ipsi, non amicis ejus, non denique exercitibus securitatcm, uisi exstincto aimulatore, redi- 4turam, Fabium illis Valentem, captiviim et casibus dubiis reservatum, prsegravem fuisse: nedum Primus ac JFuscus et specimen partium Muciauus ullam in Vitel- 5 lium nisi occidendi licentiam liabeant. Non a Gaesare Pompeium, non ab Augusto Antonium iucolumes relic- tos, nisi forte Vespasianus altiores spiritus gerat, Vitellii cliens, cum Vitellius collega Claudio foret. eQuin, ut censuram patiis, ut tres consulatus, ut tot egregise domus honores deceret, desperatione saltem in audaciam accingeretur. Perstare miKtcm, superesse 7 studia populi. Denique niliil atrocius eveuturum quam in quod spontc ruaut. Moriendum victis, morienduni deditis : id solum referre, novissimum spiritum per lubibrium et contumelias efFundant an pep^ virtuteni. 67Surd8e ad fortia consilia Vitellio aures.t/Obrucbatur animus miseratione curaque, ne pertinacibus armis minus placai^ilem victorem relinqueret conjugi ac liberis. 2 Erat illi et fessa sstate parens ; quse tamen, paucis ante diebus, opportuna morte excidium domus prffivenit, nihil principatu filii assecuta nisi luctum et bonam famam. XV. Kalendas Januarias, audita defectione lcgi- onis cohortiumque, quae se Narniaj dediderant, pullo 3amictu Palatio degreditur, maesta circum familia. Si- nuil ferebatur lecticula parvulus filius, velut in fune- brem pompam. Voces populi blandse et iutem})estiva; ; 68miles minaci silentio. Nec quisquam adeo rerum hu- manarum immemtor queni non commoveret iUa facies, P.omanum principem et generis humani paulo ante dominum, rehcta fortunse suse sede, per populum, per HISTORIARUM III. 66—69. 145 A. D. 69.] urbeni exire de imperio. Kihil tale Tiderant, nihil audierant. E.epentiua vis dictatorem Csesarem oppre=:- 2 serat, occultse Caium insidise ; nox et ignotum rus fugam Keronis absconderant ; Piso et Galba tanquam in acie cecidere. In sua concione Yitelhus, inier 3 suos milites, prospectnntibus etiam feminis, pauca et prgesenti ina?stitia3 congruentia locutus, cedere se pacis et reipublicce crxusa — retinerent tantum niemoriani sui, fratremque et conjugem et iunoxiam liberorum setatem miserarentur — , smiul filium protendens, modo singuiis modo unirersis commendans, postremo fletu prfepo- diente, adsistenti cousuli (Crecilius Simplex erat,) ex- solutum a latere pugionem, velut jus necis vita?que civiurn, rcddebat. Aspernante consule, reclamantibus 4 qui in concione adstiterant, ut ia oede Concordise po- siturus insignia imperii, domumque fratris petiturus discessit. Major hic clamor obsistentium penatibus 5 privatis, in Palatium vocantiura. Interckisum aliud iter, idque solum quod in Sacram viam pergerefc patebat. Tum consilii inops in Palatium rediit. Prcc- 6 venerat rumor ejurari ab eo imperium, scripseratque Plavius Sabinus cohortium tribunis ut militem cohibe- rent. Igitur tanquam omnis respublica in Yespasiani 69 sinum cessisset, primores senatus et plerique eques- tris ordinis omnisque miles urbanus et vigiles domum lla\ii Sabiui complevere. IUuc de studiis vulgi et minis Germanicarum cohortium affertur. Longius jam 2 progressus erat quam ut regredi posset ; et suo quis- que metu, ne disjectos eoque minus validos Yitelliani consectarentur, cunctantem iu arma impellcbant. Sed, 3 quod in ejusmodi rebus accidit, consilium ab omnibiis datum est, pericuhirn pauci sumpscre. Circa lacum Puudani desceudentibus, qui Sabinum comitabantur, TAC, TOil. 1I< T 146 TACITI [A. U. C. 822. armatis occumint promptissimi "Viteiliauoruni. Modi- cum ibi prselium improviso tumultu, sed prosperum 4Vitelliams fuit. Sabiuus re trepida, quod tutissimum e prsesentibus, arcem Capitolii iuscdit mixto milite et quibusdam senatorum equitumque ; quorum nomiua tradere haud promptum est, quoniam, victore Yes- pasiano, multi id meritum erga partes simulavere. Subierunt obsidium etiam feminse, inter quas maximc insignis Verulana Gratilla, neque liberos neque propin- 5 quos sed bellum secuta. Vitellianus miles socordi cas- todia clausos circumdedit ; eoque, concubia nocte, suos liberos Sabinus et Domitianum fratris filium in Capito- liam accivit, misso per neglecta ad Flavianos duces nuntio, qui circumsideri ipsos et, ni subveniretur, arctas 6res nuntiaret. Noctem adeo quietam egit, ut digredi sine noxa potuerit : quippe miles Viteliii, adversus peri- cula ferox, laboribus et ^igiliis param intentus erat, et liibemus imber repente fusus oculos auresque impedie- YObat. Luce prima Sabinus, antequam in vicem hostilia coeptarent, Cornelium Martialem e primipilaribiis ad Vitellium misit cum mandatis et questu quod pacta turbarentur. Simulationem prorsus et imaginem de- ponendi imperii fuisse, ad decipiendos tot illustres viros. 2 Cur enim e Rostris fratris domum, imminentem foro et irritandis hominum oculis, quam Aventinum et peuates uxoris petisset ? Ita privato, et omnem principatus 3speciem vitanti, convenisse. Contra Vitellium in Pa- latium, in ipsam imperii arcem regressum ; inde arma- tum agmen emissum ; stratam innocentium r^dibus celebcrrimara m'bis partem; ne Capitolio quidem abs- 4tiueri. Togatum nempe sc et unum e senatoribus, dum inter Vcspasianum ac Vitellium prseliis lcgionum, caotivitatibus urbium, deditionibus cohortium judica- HISTORIARUM III. 69—71. 147 A. D. 69.J tur, jaiu Hispaniis Germamisque et Britarmia descis- centibus, fratrem Yespasiaui mansisse in fide, donec ultro ad couditiones vocaretur. Pacem et concordiam victis utilia, victoribus tantum pulchra esse. Si con- 5 ventionis pseuiteat, non se, quem perfidia deceperit, ferro peteret, non filium Yespasiani vix puberem : quan- tum occisis uno sene et uno juvene profici? Iret obviam legionibus, et de summa rerum illic certaret : csetera secundum eventum preelii cessura. Trepidus G ad hsec Yitellius pauca purgandi sui causa respondit, culpam in militem conferens, cujus nimio ardori im- parem esse modestiam suam. Et monuit Martialem ut per secretam aedium partem occulte abii'et, ne a militi- bus internuntius inviso; pacis interficeretur. Ipse ne- que jubendi neque vetandi potens, non jam iraperator sed tantum belli causa erat. Yixdum regresso in 71 Capitolium Martiale furens miles aderat, nullo duce, sibi quisque auctor. Cito agmine foruin et imminentia foro templa prsetervccti eriguut aciem per adversum coUem usque ad primas Capitolinse arcis fores. Erant 2 antiquitus porticus in latere clivi, dextrse subeuntibus ; in quaruni tectum egressi saxis tegulisque Yiteliianos obruebant. Neque illis manus uisi gladiis armatge ; et arcessere tormenta aut missilia tela longum videbatur. Eaces in prominentem porticum jecerc. Et seque-3 bantur ignem, ambustasque Cai^itolii fores penetrasseut, ni Sabinus revulsas undique statuas, decora majorum, in ipso aditu vice muri objecisset. Tum diversos Capitolii aditus invadunt, juxta lucum asyli et qua Tarpeia rupes centum gradibus aditur. Lnprovisa utra- 4 que vis ; propior atque acrior per asyium iugruebat. Kcc sisti poterant scandeutes pcr conjuncLa aedificia, quse, ut in multa pace, in altum edita solum Capitolii 148 TACITI _ [A. U. C. 822. Ssequabant. Hic ambigitiir, ignem tectis oppugnatores injecerint an obsessi, qupe crebrior fama, nitentes ac progiessos depulerint. Inde lapsus ignis in porticus appositas sedibus; mox sustinentes fastigium aquilse vetere ligno traxerunt flammam alueruntque. Sic Ca- pitoliuin, clausis foribus, indefensum et indireptura 72 couflagravit. Id facinus post conditam urbem luctuo- sissimum fadissimumque reipublicse populi B.omani accidit, nullo extemo hoste, propitiis, si per mores nostros liceret, deis, sedem Jovis Optimi Maximi aus- picato a majoribus, piguus imperii, conditam, quam non Porsenna dedita urbe, neque Galli capta, temerare 2 potuissent, furore principum exscindi. Arserat et ante Capitolium civili bello, sed fraude privata : nunc palara obsessum, palam incensum, quibus armorum causis, quo 3 tantsc cladis pretio stetit ? Pro patria bellavimus ? Yo- verat Tarquinius Priscus rex bello Sabino, jeceratque fundamenta spe magis futurse magnitudinis quam quo 4modicae adlmc populi Romani res sufficerent. Mox Servius Tullius socioram studio, dein Tarquinius Su- perbus, capta Suessa Pometia, hostium spoliis ex- 5 struxere. Sed gloria operis libertati reservata : pulsis regibus Horatius Pulvillus iterum consul dedicavit, ea magnificentia quam immensse postea populi Romani eopes ornarent potius quam augerent. lisdem rursus vestigiis situm est, postquam, interjecto quadringcn- torum quindecim annoram spatio, L. Seipione C. Nor- 7bano consulibus flagraverat. Curam victor Sulla sus- cepit, neque tamen dedicavit : hoc solura felicitati ejus negatum. Lutatii Catuli nomen inter tot Caisarum opera usque ad Yitellium mansit. Ea tunc a?des cre- 73 mabatur. Sed plus pavoris obsessis quam obsessoribus bitulit. Quippe Vitellianus miles ueque astu neque HISTORIARUM III. 71—74. 149 A. D. 69.] constantia inter dubia indigebat : ex diverso ti'epidi milites, dux segnis et velut captus auimi, non Kngua non auribus competere ; ncque alienis consiliis regi, neque sua expedire ; huc illuc clamoribus hostium cir- cumagi ; quse jusserat, vetare, quse vetuerat, jubere. Mox (quod in perditis rebus accidit,) omnes preecipere, 2 ncmo exsequi, Postremo, abjectis armis, fugam et fallendi artes circumspectabant. Irrumpunt Yiteliiaui et cuncta sanguine, ferro, flammisque miscent. Pauci 3 militarium virorum, inter quos maxime insignes Cor- nelius Martialis, JEmihus Paceusis, Casperius Xiger, Didius Scaeva, pugnam ausi obtruncantur, Flavium 4 Sabinum inermem neque fugam coeptantem circum- sistunt, et Quintium Atticum consulem, umbra honoris et suamet vanitate monstratum, quod edicta in po- pulum, pro Vespasiano magnifica, probrosa adversus Yitellium jecerat. Caeteri per varios casus elapsi, qui- 5 dam servili habitu, alii fide cHentium contecti et inter sarcinas abditi. Puere qui, excepto Yitelhanorum signo, quo inter se noscebantur, ultro rogitantes responden- tesve audaciam pro latebra haberent. Domitianus prima 74 irruptione apud eedituum occultatus, sollertia Hberti lineo amictu turbse sacricolarum immixtus ignoratus- que, apud Comelium Primum, patemum clientem, juxta Yelabmm delituit. Ac potiente rerum patre disjecto 2 seditui contuberaio, raodicum sacellum Jovi Conser- vatori aramque posuit casus suos in marmore expres- sam; mox imperium adeptus Jovi Custodi templum ingens seque in sinu dei sacravit, Sabinus et Atticus, 3 onerati catenis et ad Yitellium ducti, nequaquam in- festo sermone vultuque excipiuntur, frementibus qui jus csedis et prsemia enavatce operse petebant. CLamore a proximis orto, sordida pars plcbis suppUcium Sabini 150 TACITI [A. U. C. 822. 4exposcit, minas adnlationesque miscet. Stantem pro gradibus Palatii Yitellium et preces parantem pervicere, ut absisteret. Tum confossum collaceratumque et absciso capite truncum corpus Sabini in Gemonias 75 trahunt. Hic exitus viri haud sane spernendi. Quin- que et triginta stipendia iu repiiblica fccerat, domi militiseque clarus. Inuocentiam justitiaraque ejus noa argueres ; sermonis nimius erat : id unum septem annis quibus Moesiam, duodecim quibus prsefecturam urbis 2obtinuit, calumniatus est rumor. In fine vit£e alii segnem, multi moderatum ct civium sanguinis parcum credidere. Quod inter omnes constiterit, ante princi- patum Yespasiani decus domus penes Sabinum erat. oCsedem ejus Isetam fuisse Muciano accepimus. Fere- bant plerique etiam paci consultum, dirempta semula- tione inter duos, quorum alter se fratrem imperatoris, 4alter consortem imperii cogitaret. Sed ^''itellius con- sulis suppliciam ppscenti populo restitit, pkcatus ac velut vicem reddens, quod interrogantibus quis Capito- lium incendisset se reum Atticus obtulerat, eaque confessione, sive aptum tempori mendacium fuit, invi- diam crimenque agnovisse et a partibus Yitellii amolitus videbatur. 76 lisdem diebus L. Yitellius, positis apud Feroniam castris, excidio Tarracinee imminebat, clausis illic gla- diatoribus remigibusque, qui non egredi moenia neque 2 periculum in aperto audebant. Praeerat, ut supra me- moravimus, Julianus gladiatoribus, ApoUinaris renii- gibus, lascivia socordiaque gladiatorum magis quam ducum similes. Non vigilias agere, non intuta moe- nium lirmare : noctu dieque fluxi et amoena litorum personantcs, iu ministerium luxus dispersis militibus, Sde bello tantuin inter convivia loquebantur. Paucos HISTORIARUM III. 74—78. 151 A. D. 69.] ante dies discesserat Apinius Tii-o, donisque ac pecuniis acerbe per municipia conquirendis plus invidise quam ^irium paitibus addebat. luterim ad L. Vitellium ser- 77 vus Vergiuii Capitonis perfugit, pollicitusque, si prsesi- diuni acciperet, vacuam arcem tradituram. Multa nocte coliortes expeditas summis montium jugis super capiit hostium sistit. lude miles ad csedem magis quam ad pugnam decurrit. Sternunt inermos aut arma ca- pientes, et quosdam somno excitos, cum tenebris, pa- vore, sonitu tubarum, clamore Lostili turbarentur. Pauci gladiatorum resistentes neque inulti cecidere. 3 Cseteri ad naves ruebant, ubi cuncta pari formidine implicabantur, permixtis paganis, quos nullo discrimine Vitelliani trucidabant. Sex Liburnicee inter primum tumultum evasere, in quis prsefectus classis Apolli- naris ; reliquse in litore captae, aut nimio raentium onere pressas mare hausit. Juliauus, ad L. Vitelliumi perductus, et verberibus fcedatus, in ore ejus jugulatur. Fuere qui uxorem L. Vitellii Triariam incesserent, tanquam gladio militari cincta inter luctum cladesque expugnataj Tarracinse superbe saeveque egisset. Ipse lauream gestse prospere rei ad fratrem misit, percunc- tatus statim regredi se an perdomandse CampaniEe insistere juberet. Quod sahitare non modo partibus 5 Vespasiani sed reipubHcaj fuit. Kam si recens vic- toria miles, et super insitam pervicaciam secundis ferox, E.omam contendisset, haud parva mole certatum nec siue exitio urbis foret. Quippe L. Vitellio, quamvis infami, inerat industria; nec virtutibus, ut boni, sed quomodo pessimus quisque, vitiis valebat. Dum hsec in partibus Vitellii geruntur, digressus 78 Narnia Vespasiani exercitus festos Satui-ni dies Ocriculi per otium agitabat. Causa tam pravae morse, ut Mu- 152 TACITI [A. U. C. 822. 2cianuin opperirentur. Nec defuere qui Antoniuin suspicionibus arguerent tanquam dolo cunctantem, post seeretas Yitellii epistolas, quibus consulatum et nubileni fiiiam et dotales opes pretium proditionis of- Sferebat. Alii ficta hac et in gratiam Muciani com- posita. Quidam omnium id ducum consilium fuisse, ostentare potius urbi bellam quam inferre, quando validissimse coliortes a Yitellio descivissent, et, abscisis 4omnibus prassidiis, cessurus imperio videbatur. Sed cuncta festinatione, deinde ignavia Sabini corrupta, qui, sumptis temere arnds, munitissimam Capitolii arcem, et ne magnis quidem exercitibus expugnabilem, adversus tres cohortes tueri nequidsset. Haud facile quis uni 5 assignaverit culpam, quse omnium fuit. Nam et Muci- anus ambiguis epistolis victores morabatur, et Antonius prsepostero obsequio, vel dum regerit invidiam, crimen meruit ; cseterique duces, dum peractum bellum putaut, efinem ejus insignivere. Ise Petilius quidem Cerialis, cum mille equitibus prsemissus, ut transversis itineribus per agium Sabinum Salaria via urbem introii-et, satis maturaverat, donec obsessi Capitolii fama cunctos simul 79 exciret. Antonius per riaminiam ad Saxa rubra, multo jam noctis, serum auxilimn venit. Elic interfectum Sa- binum, conflagrasse Capitolium, treniere urbem, mgesta omnia accepit ; plebem quoque et servitia pro Yitellio 2armari nuntiabatur. Et Petilio Ceriali equestre prse- lium adversum fuerat. Namque iucautum et tanquam ad victos ruentem ^''iteiliani, interjectus equiti pedes, 3excepere. Pugnatum liaud procul urbe, inter aedificia hortosque et anfractus viarum ; quaj, gnara YiteUianis, incomperta hostibus metum fecerant. Neque omnis eques concors, adjunctis quil)usdam qui nupcr apud Narniam dediti fortunam partium speculabantur. Ca- HISTORIARUM III. 78—82. 153 A. D. 69.] pitur prsefectus alse Tullius Maviainis ; cseteri fceda fuga coustemautur, uon ultra Fidenas secutis victoribus. Eo successu studia populi aucta ; vulgus urbanum arma 80 cepit. Paucis scuta militaria ; plures, raptis, quod cui- que obvium, telis, siguum pugnse exposcunt. Agit grates Yitellius, et adtuendam urbem prorumpere jubet. Mox, vocato senatu, deliguntur legati ad exercitus, ut 2 praetexto reipublicaj concordiam pacemque suaderent. Varia legatorum sors fuit. Qui Petilio Ceriali occur-3 rerant, extremum discriraen adiere, aspemante milite conditiones pacis. Yulneratur praetor Amlenus Rus- ticus. Auxit invidiara, super violatum legati praetoris- que nomen, propria dignatio viri. Palantur comites,* occiditur proximus lictor, dimovere turbam ausus : et ni dato a ducc prsesidio defensi foreut, sacrum etiam in exteras gentes lcgatorum jus ante ipsa patrijE moenia civilis rabies usque in exitium temerasset. ^quioribus 5 animis accepti sunt qui ad Antonium venerant, non quia modestior miles, sed duci plus auctoritatis. MiscueratSl se legatis Musonius Rufus, equestris ordinis, studium philosophise et placita Stoiconim seraulatus ; coepta- batque permixtus manipulis, bona pacis ac belli discri- mina disserens, armatos monere. Id plerisque ludibrio, 2 pluribus taedio ; uec deerant qui propellerent proculca- rentque, ni admonitu modestissimi cujusque, et aliis rai- nitantibus, omisisset intempestivam sapientiam. Obviae 3 fuere et virgines Vestales cum epistolis Yitellii ad Antonium scriptis. Eximi supremo certamini unum diem postulabat : si moram interjecissent, facilius omnia conventura. Yirgines cum honore dimissie ; Yitellio 4 rescriptum, Sabini ccede et incendio Capitolii dirempta belli commercia. Teutavit tamen Antonius vocatas ad 82 coiicionem legioncs mitigare, ut, castris juxta poutein 164: TACITI [A. U. C. 822, Mulvium positis, postera die urbem ingrederentur. Eatio cunctaudi, ne asperatus prselio miles, non populo, non senatui, ne templis quidem ac delubris deorum 2consuleret. Sed omnem prolationem ut inimicam ^dc- torise suspectabant. Simul fulgentia per colles vexilla, quanquam imbellis populus sequeretur, speciem hostilis Sexercitus fecerant. Tripertito agniine pars, ut adsti- terat, Plarainia via, pars juxta ripam Tiberis incessit; tertium agmen per Salariam Coliinse portse propinquabat. Plebs, invectis equitibus, fusa ; miles Vitellianus trinis 4et ipse prsesidiis occurrit. Prselia ante urbem nudta et varia, sed Flavianis, consilio ducum prsestantibus, ssepius prospera. li tantum coniiictati sunt qui in partem sinistram urbis ad Sallustianos hortos, per Sangusta et lubrica viarum flexerant. Superstautes maceriis hortorum Yitelliani ad serum uscjue diem saxis pilisque subeuntes arcebant, donec ab equitibus, qui 6 porta Collina irruperant, circimivenirentur. Concurrere et in campo Martio infestse acies. Pro Plavianis for- tuna et parta toties victoria: Yitelliani desperatione sola luebant ; et, quanquam pulsi, rui-sus in urbe con- 83 gregabantur. Aderat pugnantibus spectator populus, utque in ludicro certamine, hos, rursus illos clamore et plausu fovebat. Quoties pars altera inclinasset, abditos in tabernis aut si quam in domum perfugerant, erui jugularique expostulantes parte majore prsedse potiebantur : nam, milite ad sanguinem et casdes ob- 2verso, spolia in vulgus cedebant. Sseva ac deformis ur))e tota facies. Alibi prse^ia et vuluera, alibi balinese popiuffique ; simul cruor et strues corporum, juxta scorta et scortis similcs ; quantum in luxurioso otio libidinum, quidquid iu acerbissima captivitate scelerum, prorsus ut eandem civitatem et furere crederes et HISTORIARUM III. 82—84. 155 A. D. 69.] lascivire. Conflixerant ante armati exereitus in urbe, 3 bis Lucio Sulla, semel Cinna victoribus; nec tunc miuus crudelitatis : uunc iuliumana securitas, et ue minimo quidem temporis voluptates intermissae. "Velut festis diebus id quoque gaudium accederet, exsultabant, fruebantur, nulla partium cura, malis publicis la^ti. . Plurimum molis in oppugnatione castrorum fuit, 84 qu?e aceriimus qiiisque ut novissimam spem retinebant. Eo intentius victores, prsecipuo vetenim cohortiura studio, cimcta validissimarum urbium excidiis reperta simid admoveut, testudinem, tormenta, aggeres, fa- cesque, quidquid tot prseliis laboris ac periculi hau- sissent, opere lUo consummari clamitantes. Urbem 2 senatui ac populo Romano, templa dis reddita: pro- prium esse militis decus in castris. Illam patriam, illos peuates. Ni statim recipiantur, noctera in armis ageu- dam. Contra Vitelliani, quanquam numero fatoqueS disparcs, inquietare victoriam, niorari pacem, domos arasque cruore fcedare, suprema victis solatia amplec- tebantur. Multi semianimes super turres et propug- nacula moenium exspiravere. Convulsis portis reliquus globus obtulit se victoribus; et cecidere omnes con- trariis vulneribus, versi in hostem : ea cura etiam morieutibus decori exitus fuit. Vitellius, capta urbe, 4 pcr aversam PaLT,tii partem Aventinum in domum uxoris sellula defertur, ut, si diem latebra \4tavisset, Tarracinam ad cohortes fratremque perfugeret. Dein mobihtate in- 5 genii, et (qufe natura pavoris est,) cum omnia metuenti prsesentia maxime disphcerent, iu PaL^tiura regreditur vastum desertumque, dilapsis etiam iniimis servitiorura aut occursum ejus dechnantibus. Terret sohtudo et6 tacentes loci; tentat clausa, inhorrescit vacuis; fes- susque misero errore, et pudenda latebra semet occid- tans, ab Julio Placido, tribuno coliortis, protrahitur. 156 TACITI HISTOR. III. 84, 85. [A.U.C. 822. 7 Viiictse pone tergum manus ; laniata veste, fceduni spectaculum, ducebatur, raultis increpantibus, nullo illacrimante : deformitas exitus misericordiam abstu- 8 lerat. Obvius e Germanicis militibus Viteliium infesto ictu, per iram, vel quo maturius ludibrio eximeret, an tribunum appetierit, in incerto fuit : aurem tribuni 85 amputavit ac statim confossus est. Vitellium, infestis mucronibus coactum, modo erigere os et ofFerre contu- meliis, nunc cadentes statuas suas, plerumque Rostra aut Galbae occisi locum contueri, postremo ad Gemonias, 2ubi corpus Flavii Sabini jacuerat, propulere. Una vox non degeneris animi excepta, cum tribuno insultanti se tamen imperatorem ejus fuisse respondit. Ac deinde ingestis vulueribus concidit, Et vulgus eadem pravitate 86 insectabatur interfectum, qua foverat viventem. Patria illi Luceria. Septimum et quinquagesimum setatis annum explebat. Consulatum, sacerdotia, nomeu lo- cumque inter primores nulla sua industria, sed cuncta 2patris clarituduie adeptus. Principatum ei detulere qui ipsum non noverant. Studia exercitus raro cui- quam bonis artibus queesita perinde affuere quam huic 3 per ignaviam. Inerat tamen simplicitas ac liberalitas ; quee, ni adsit modus, in exitium vertuntur. Amicitias dum magnitudine munerum, non constantia morum 4 contineri putat, meruit magis quam habuit. Eeipub- licse haud dubic intererat Vitellium vinci : sed impu- tare perfidiam non possunt, qui ViteUium Vespasiano prodidere, cmn a Galba dcscivissent. 5 Prsecipiti in occasum die, ob pavorem magistratuum senatorumque, qui dilapsi ex urbe aut per domos clien- tium semet occiiltabant, vocari senatus nonpotuit. Do- mitianum, postquam nihil hostile metuebatur, ad duces partium progressum et Csesarem consalutatum, miles fre- quens, utque erat in armis, in patemos penates deduxit. C. CORNELII TACITI AB EXCESSU DIYI AUGUSTI HISTORIARUM 1 LIBER QUARTUS IxTERPECTO A^itellio, bellum magis desierat quam pax 1 coeperat. Armati per urbem victores implacaljili odio victos consectabantur. Plense csedibus yise, cruenta fora templaque, passim trucidatis, ut quemque fors obtu- lerat. Ac mox, augescente licentia, scrntari ac protra- 2 here abditos ; si queni procerum habitu et jurenta conspexerant, obtruncare, nullo militum aut populi discrimine. Quse scevitia recentibus odiis sanguine explebatur, dein verterat in avaritiam. Nihil usquam 3 secretum aut clausum sinebant, Yitellianos occultari simulantes. Initium id perfringendarum domuum, vel, si resisteretur, causa csedis ; nec deerat egentissimus quisque e plebe et pessimi servitiorum prodere ultro dites dominos : alii ab amicis monstrabantur. Ubique 4 lamenta, conclamationes et fortunce captae urbis, adeo iit Otlioniani Yitellianique militis invidiosa antea petu- lantia desideraretur. Duces partium accendendo civili 5 bello acres, temperandse victorise impares : quippe in turbas et discordias pcssimo cuique plurima vis ; pax et quies bonis artibus mdigent. Nomen scdemque Cae- 2 saris Domitianus acceperat, nondum ad curas intentus, 158 TACITI [A. U. C. 822. 2 sed stupris et adulteriis filiura principis agebat. Pree- fectura praetorii peues Arriurn Yarum, surama potentiae in Primo Antouio. Is pecuniam farailiamque e prin- 3 cipis domo quasi Cremonenseui praedam rapere. Cseteri modestia vel ignobilitate ut in bello obscuri, ita prse- miorum expertes. Civitas, pavida et servitio parata, occupari redeuntem Tarracina L. Yitellium cum cohcr- 4tibus exstinguique reliqua belli postulabat. Prsemissi y\j-iciam equites ; agmen legiouum intra Bovillas stetit. Nec cunctatus est Yitellius seque et cohortes arbitrio victoris permittere, et miles infelicia arma haud minus 5 ira quam metu abjecit. Lougus deditorum ordo, septus armatis, per urbem incessit, nemo supplici vultu, sed tristes et truces et adversum plausus ac lasciviam 6insultantis vulgi immobiles. Paucos erumpere ausos circumjecti pressere ; ca^teri in custodiam conditi, uihil quisquam locutus indignum, et, quanquam iuter adversa, 7 salva virtutis fama. Dein Lucius Yitellius interficitur, par vitiis fratris, in principatu ejus vigilantior, nec perinde prosperis socius quam adversis abstractus. 3 lisdem diebus Lucilius Bassus cum expedito equite ad componendam Campaniam raittitur, discordibus munici- piorum animis magis inter semet quam coutumacia adversus principem. Yiso milite quies; et minoribus 2 coloniis irapunitas. Capuse legio tertia hiemandi causa locatur, et domns illustres afilictae, cum contra Tarraci- nenscs nulla ope juvarentur. Tanto proclivius est injurise quam beneficio vicem exsolvere, quia gratia Soneri, ultio in quaestu habetur. Solatio fuit servus Yerginii Capitonis, quem proditorem Tarracinensium diximus, patibulo affixus iu iisdem aunulis quos, acceptos 4a Yitellio, gestabat. At Romre senatus cuncta prriici- pibus solita Yespasiano deceruit, laetus et SDei ccrtus. HISTORIARUM IV. 2—5. 159 A. D. 69.] quippe sumpta per GaUias Hispaniasque civilia arma, Diotis ad bellum Germauis, mox Illyrico, postquam ^gyptum, Judaeam, Syriamque et omnes provincias exercitusque lustraverant, velut expiato terrarum orbe, eepisse finem videbantur. Addidere alacritatem Yespa- 5 siani literse, tanquam manente bello scriptse. Ea prima specie forma : caeterum ut priuceps loquebatur, civilia de se et reipublicae egregia. Kec senatus obsequium deerat : ipsi consulatus cum Tito filio, prsetura Domi- tiano et consulare imperium decernuntur. Miserat et4 Mucianus epistolas ad senatum, quse materiam sermoni- bus prgebuere. Si privatus esset, cur publice loquere- tur? Potuisse eadem paucos post dies loco sententiae dici. Ipsa quoque insectatio in Vitellium sera et sine 2 libertate. Id vero erga rempubKcam superbum, erga principem contumeliosum, quod in manu sua fuisse imperium donatumque Vespasiano jactabat. Ceeterum invidia in occulto, adidatio in aperto erant. Multo cum 3 honore verborum Muciano triumphalia dc bello civium data : sed in Sarmatas expeditio fingebatur. Adduntur Primo Antonio consularia, Cornelio Fusco et Arrio Varo prsetoria insignia. Mox deos respexere ; restitui 4- Capitohum pLacuit. Eaque omnia Valerius Asiaticus, consul designatus, censuit : cseteri vultu manuque, pauci, quibus conspicua dignitas aut ingenium adulatione exercitum, compositis orationibus assentiebantur. Ubi 5 ad Helvidium Priscum, prsetorem designatum, ventum, prompsit sententiam ut honorificam in bonum princi- pem, falsa aberant, et studiis senatus attollebatur. Isque prsecipuus iUi dies, magnee ofi^cnsaj inilium et magnae glorise fuit. Iles poscere videtur, quia iterum in mentionem inci- 5 dimus viri ssepius memorandi, ut vitam studiaque ejus, 160 TACITI [A. U. C. 822. 2et quali fortuna sit usus, paucis repetam. Helvidius Priscus f [regione Italife,] Carecinse (Tarracina ?) mu- ricipio, Ciuvio patre, qui ordinem primipili duxisset, ingenium illustre altioribus studiis juvenis admodum dedit, non ut plerique, td nomine magnifico segne otium velaret, sed quo firmior adversus fortuita rempublicam 3 capesseret. Doctores sapientioe secutus est qui sola bona qua; honesta, mala tantum quaj turjjia, potentiam, nobilitatem, ceeteraque extra animum, neque bonis neqi^e 4malis annumerant. Qusestorius adbuc, a Paeto Tlirasea gener delectus, e moribus soceri niliil £eque ac liber- tateni bausit, civis, seuator, maritus, gener, amicus, cunctis \i\dd ofiiciis tequabilis, opum contemptor, recti 6 pervicax, constans adversus metus. Erant quibus ap- petentior famse videretur, quando etiam sapientibus cupido glorise novissima exuitur. Ruina soceri in exsilium pulsus, ut Galbae principatu recUit, Marcellura 2Eprium, delatorem Thrasese, accusare aggreditur. Ea ultio, incertum major an justior, senatura m studia diduxerat : nam si caderet Marcellus, agmen reorum sternebatur. Prirao minax certamen, et egregiis utrius- 3 que orationibus testatum. Mox dubia voluntate Galbae, multis senatonim deprecantibus, omisit Priscus, variis, ut snnt hominum ingenia, sermonibus moderatiouem laudantium aut constantiam requirentium. 4. Cseterum eo senatus die quo de imperio Yespasiani censebant, placuerat mitti ad principem legatos. Hinc inter Heividium et Eprium acre jurgium. Priscus eligi nominatim a magistratibus juratis, Marccllus urnam postulabat ; quse consulis designati sententia 7fuerat. Sed Marcelli studium proprius rubor excita- bat, ne, aliis electis, posthabitus crederetur. Pada- timque per altercationem ad continuas et infestas HISTORIARUM IV. 5—8. ]G1 A. P 69.1 orationes provecti suut, quserente Helvidio quid ita Marcellus judiciuQi magistratuum pavesceret : esse illi pecuniam et eloquentiam, quis multos anteiret, ni me- moria flagitiorum urgueretur. Sorte et uma mores2 non discerni : suffragia et existimationem senatus re- perta, ut in cujusque vitam famamque penetrarent. Pertinere ad utilitatem reipublicse, pertinere ad Ves- pasiani honorem, occurrere illi quos innocentissimos senatus habeat, qui honestis sermonibus aures impe- ratoris imbuant. Fuisse Yespasiano amicitiam cum 3 Thrasea, Sorano, Sentio ; quorum accusatores, etiamsi puniri uon oporteat, ostentari non debere. Hoc se- natus judicio vehit admoueri principem quos probet, quos reibrmidet. Nullum majus boni imperii instru-4; mentum quambonos amicos esse. Satis Marcello quod Neronem in exitium tot innocentium impulerit : frue- retur praemiis et impunitate, Yespasianum melioribus relinqueret. Marc^llus non suam sententiam impug- 8 nari, sed consulem designatum censuisse dicebat, se- cundum vetera exempla, quse sortem legationibus po- suissent, ne arabitioni aut inimicitiis locus foret. Isikil2 evenisse cur antiquitus instituta exolescerent, aut prin- cipis honor in cujusquam contumeliam verteretur; suffi- cere omnes obsequio. Id magis vitandum, ne perv^cacia quorumdam irritaretur ammus novo principatu sus-- pensus, et vultus quoque ac sermones omnium circum- spectans. Se meminisse temporum quibus natus sit, 3 quam civitatis formam patres avique instituerint ; ulteriora mirari, prsesentia sequi ; bonos imperatores voto expetere, qualescumiue tolerare. Non magis sua4 oratione Thraseam quam judicio senatus afflictum : saevitiam Neronis pcr ejusmodi imagines illusisse, nec TAC, TOil. II. M 162 TACITI [A. U. C. 822. miims sibi anxiam talem amicitiam quam aliis exsilium. 5Denique constantia, fortitudine, Catonibus et Brutis sequaretur Hekidius : se unum esse ex iilo senatu qui siuiul serderit. Suadere etiam Prisco ne supra princi- pem scanderet, ne Vespaiianum senem triumplialera, ejuvenum liberorum patrein, prseceptis coerceret Quo- niodo pessimis imperatoribus sine fiue dominationem, ita quamvis egregiis modum libertatis placere. Ha?c, magnis utrimque contentionibus jactata, diversis studiis 7 accipiebantur. Yicit pars quae sortiri legatos malebat, etiam mediis patrum annitentibus retinere morem. Et splendidissimus quisque eodera inclinabat, metu in- vidiEe, si ipsi eligerentur. 9 Secutum aliud cei-tamen. Pra^tores serarii, (nam tura a prsetoribus tractabatur serarium.) publicam pauper- tatem questi, modum impensis postulaverant. Eara curam consul designatus, ob maguitudinem oneris et remedii difl&cultatem, principi reservabat : Helvidius 2arbitrio senatus agendum censuit. Cum perrogarent sententias consules, Volcatius Tertullinus, tribunus plebis, intercessit, ne quid super tanta re, principe Sabsente, statueretur. Censuerat Helvidius ut Capi- tolium publice restituerctur, adjuvaret Vespasianus. Eam sentcntiam modestissimus quisque silentio, deinde lOoblivio transmisit : fuere qui et memiuissent. Tum invectus est Musonius Rufus in Publium Celerem, a quo Baream Soranum falso testimonio circumventura arguebat. Ea cognitione renovari odia accusationuni 2videbantur. Sed vilis et nocens reus protcgi non poterat : quippe Sorani sancta memoria ; Celer profcs- sns sapientiam, dein testis in Baream, proditor cornip- Storque amicitioe, cujus sc magistrum ferebat. Proxi- HISTORIARUM IV. 8—12. 163 A. D. 69.] mus dies causEe destinatur. Nec tam 3irusonius aut Publius quam Priscus et Marcellus ca^terique, motis ad ultionem animis, exspectabantiir. Tali rerum statu, cum discordia inter patres, ira apud 1 1 victos, nulla in victoribus auctoritas, non leges, nou princeps in civitate esseut, Mucianus, urbem ingressus, cuncta simul in se traxit. Practa Primi Antouii Yari- que Arrii potentia, male dissiraulata in eos Muciani iracundia, quanms vultu tegeretur. Scd ci^-itas, ri-2 mandis ofFensis sagax, vcrterat se transtuleratque. Ille unus ambiri, coli. Nec deerat ipse, stipatus armatis, domos liortosque permutans, apparatu, incessu, ex- cubiis, vim principis amplecti, nomen remittere. Plu-3 rimum terroris intulit ceedes Calpurnii Graleriani. Is fuit filius Caii Pisonis, nihil ausus: sed nomeu iu- signe et decora ipsi juveuta nimore vulgi celebrabau- tur, erantque in civitate adliuc turbida et novis sermonibus laeta qui principatus iuanem ei farnam eircumdarent. Jussu Muciani custodia militari cinctus, 4 ne in ipsa urbe conspectior mors foret, ad quadragesi- mum ab urbe lapidem, Appia via, fuso per venas sanguine exstinguitur. Julius Priscus, prsetoriarum 5 sub Yitellio coliortium prsefectus, se ipse interfecit, pudore magis quam necessitate. Alfenius Yarus igna- xix infamiieque suae superfuit. Asiaticus enim (is libertus,) malam potentiam servili sup]jlicio expiavit. lisdem diebus crebrescentem cladis Germanicae famam 12 nequaquam msesta civitas excipiebat ; csesos exercitus, capta legionum liibema, descivisse Gallias, non ut mala loquebantur. Id bellura quibus causis ortum, quanto extemarum sociaramque gentium motu flagraverit, altius expediam. Batavi donec trans Rlieuum agebant, 2 pars Chattonim, seditione domestica pulsi, extrcma 164 TACITI [A. U. C. 822. GaHicae orse, vacua cultoribus, simulque iusulam juxta sitam occupavere, quara mare Oceauura a fronte, Rlieaus amnis tergum ac latera circumluit; nec opibus Ro- manis, societate validiorum, uttriti viros tantum arma- que iinperio ministrant, diu Germanicis bellis exerciti, mox aucta per Brltanniam gloria, transmissis illuc co- hortibus, quas vetere instituto nobilissimi popularium Sregebant. Erat et domi delectus eques, pra^cipuo nandi studio, arma equosque retinens, iutegris turn'is ISllhenum perrumpere. Julius Paulus et Claudius Ci- vilis, regia stirpe, multo csetcros anteibant. Paulura Fonteius Capito falso rebellionis crimine interfecit. Injectse Civili catense, inissusque ad Neronera et a Galba absolutus sub YitelKo rursus discrimen adit, flagitaute supplicium ejus exercitu. Lide causse irarura, spcsque 2ex malis nostris. Sed Civilis ultra quam barbaris solitura ingenio sollers, et Sertoriura se aut llannibalera ferens simili oris delionestaraento, ne ut Losti obviam iretur, si a populo Romano palara descivisset, Ves- pasiani amicitiam studiumque partiuui pratendit, missis sane ad eum Primi Antonii literis, quibus avertere accita Vitellio auxilia et tumultus Germanici specie Sretentare legiones jubebatur. Eadera Hordeonius Elac- cus prtesens monuerat, inclinato in Vespasianum animo et reipublicse cura, cui excidium adventabat, si re- dmtegratura bellura et tot armatorura millia Italiam 14irrupissent. Igitur Civilis, descisceudi certus, occultato interim altiore consilio, ca^tera ex eventu judicaturus, novare res lioc modo coepit : jussu Vitellii Batavorum juventus ad delectum vocabatur, quem, suapte natura gravem, onerabant ministri avaritia ac luxu, senes aut 2invalidos cocquireudo, quos pretio dimitterent. Rursus impubes sed forma conspicui (et est plerisque procera HISTORIARUM IV. 12—15. 165 A. D. 69.] pueritia,) ad stiiprum traliebantur. Hiuc invidia ; er conipositae seditionis auctores perpulere ut delectmii abnuerent. Civilis primores gentis et promptissimos 3 vulgi, specie epularum sacruni in nemus vocatos, ubi nocte ac la;titia incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus injurias et raptus et csetera servitii mala enu- merat. " Neque enim societatem, ut olim, scd tan- 4 quam raaucipia Laberi. Quando legatum, gravi quidem comitatu et superbo cura imperio, venire ? Tradi se praefectis centurionibusque ; quos ubi spoliis et san- guine explcverint, mutari, exquirique novos sinus et varia praedandi vocabula. Instare delectura, quo liberi 5 a parentibus, fratres a fratribus velut supremum divi- dautur. Kunquam magis afflictam rem E.omanam, uec aliud in hibernis quam praedam et senes. AttoUerent tantiun oculos, et iiiania legionura noniina ne pavesce- rcut. At sibi robur peditum equitumquc, consanguiueos 6 Gcrmauos, Gallias idem cupientes. Ne Romanis qui- dcm ingratum id bellum, cujus ambiguam fortunam Vespasiauo imputaturos : victoriae rationem non reddi." Magno cuui assensu auditus, barbaro ritu et patriisl5 exsecrationibus universos adigit. Missi ad Cannine- fates qui consilia sociarent. Ea gens partem insulse colit, origine, lingua, virtute, par Batavis ; numero superantur. Mox occultis nuntiis pellexit Britannica2 auxilia, Batavorura cohortes missas in Germaniam, ut supra retulimus, ac tum Mogontiaci agenies. Erat in Canninefatibus stolidije audacise Brimio, claritate nata- lium insigui. Pater ejus, raulta bostilia ausus, Caiaua- 3 rura expcditionum ludibriura impune spreverat. Igitur ipso rebellis farailiec nomine piacuit, impositusque scuto, more gentis, ct sustinentium liumeris vibratus, dux deligitur. Statimque accitis Erisiis (Transrlieuaua gens 4 - 166 TACITI [A. U. C. 822. est,) duarum coliortinm hiberna, proxima occupatu, Oceano irrumpit. Kec prseviderant impetum hostium milites ; nec, si praevidissent, satis virium ad arcendum 5erat. Capta igitur ac direpta castra. Dein vagos, et pacis modo eiFusos, lixas negotiatoresque E.omanos invadunt. Siniul excidiis castellorum imminebant ; quse a prsefectis cohortium incensa sunt, quia defendi nequi- 6 bant. Signa vexiDaque et quod militmn in superiorem insulse part^m congregantur, duce Aquilio primipilari, nomen magis exercitus quam robur : quippe, viribus coliortium abductis, Yitellius e proximis Nerviorum Germanorumque pagis segnem numerum armis onera- 16verat. Civilis, dolo grassandum ratus, incusavit ultro prsefectos quod castella deseruissent : " sese cum co- horte, cui prseerat.. Canninefatem tumultum compressu- 2 rum ; illi sua quisque hiberna repeterent." Subesse fraudem consiiio et dispersas cohortes facilius opprimi, nec Brinnonem ducem ejus bclli sed Civilem esse patuit, erumpentibus paulatim indiciis, quae Germani, Iseta bello 3 gens, non diu occultaverant. Ubi insidise parum ces- sere, ad ■vira transgressus Canninefates, Trisios, Batavos propriis cuneis componit. Directa ex diverso acies haud procul a flumine Bheno, et obversis in hostem 4navibus, quas, incensis castellis, illuc appuleraut. Kec diu certato Tungrorum cohors signa ad Civilem trans- tulit ; perculsique miiites improvisa proditione a socus 5 hostibusque caedebantur. Eadem etiam navibus per- fidia. Pars remigum e Batavis, tanquam imperitia, officia nautarum propugnatorumque impediebant. Mox contra tendere, ct puppes hostdi ripae objicere. Ad postremum gubematores centurionesque, nisi eadem volentes, trucidant donec universa quatuor et \4ginti l^navium classis transfugeret aut caperetur. Clara ea HISTORIARUM IV. 15—18. 167 A. D. 69.] victoria in prseseus, in postenim "Qsui ; armaque et naves, quibus indigebant, adepti magna per Germanias Galliasque fama libertatis auctores celebrabantur. Ger- 2 manise statim misere legatos auxilia oiferentes. Gallia- rum societatem Civilis arte donisque affectabat, captos cohortium praefectos suas in civitates remittendo, cohor- tibus, abire an manere mallent, data potestate. Manen- 3 tibus honorata militia, digredientibus spolia E.omanorum offerebantur. Simul secretis sermonibus admonebat maiorum quse tot annis perpessi miseram servitutem falso pacem vocarent. " Batavos, quanquam tributo- -i rum expertes, arma contra communes domiuos cepisse. Prima acie fusum victumque E.omanum. Quid si Gallise jugum exuant ? Quantum in Italia rehquum ? Provinciarum sanguine pro^dncias vinci. Ke Viudicis 5 aciem cogitarent : Batavo equite protritos jEduos Ar- vernosque ; fuisse inter Yergimi auxilia Belgas, vereque reputantibus Galliam suismet viribus concidisse. Nuuc easdem omnium partes, addito, si quid militaris dis- ciplinae in castris E.omanorum viguerit. Esse secume veteranas cohortes, quibus nuper Othonis legiones procubueriat. Ser\ii'ent Syria Asiaque et suetus regi- bus Oriens : multos adhuc in GaUia vivere ante tributa genitos. Tsuper certe, cjeso Quintilio Yaro, pidsam e 7 Germania servitutem. nec Yitellium principem, sed Csesarem Augustum bello provocatum. Libertatem natura etiam mutis aniDialibus datam, m-tutem proprium hominum bonum. Deos fortioribus adesse. Proinde arriperent vacui occupatos, integri fessos. Dum alii Vespasianum alii ViteUium foveant, patere locum adver- sus utruraque." Sic in Gallias Germaniasque intentus, si destinata provenissent, vaUdissimarum ditissimarum- que nationum regno imminebat. At Flaccus Horde- 168 TACITI [A. U. C. 822. onius primos Civilis conatus per dissimulationem aluit. 2 Ubi expuguata castra, deletas cohortes, pulsum Batavo- rum insula Romanum nomen trepidi nuntii afferebant, Munium Lupercum legatum (is duarum legionum 3 hibemis preeerat,) egredi adversus hostem jubet. Lu- percus legionarios e prsesentibus, Ubios e proximis, Treverorum equites, liaud longe agentes, raptim trans- misit, addita Batavorum ala, quse, jam pridem corrupta, fidem simulabat, ut, proditis in ipsa acie Romanis, 4majore pretio fugeret. Civilis captarum cohortium signis circumdatus, ut suo militi recens gloria ante oculos, et hostes memoria cladis terrerentur, rnatrem suam sororesque, simul omnium conjuges parvosquo liberos consistere a tergo jubet, hortamenta victorise vel 5 puisis pudorem. Ut virorum cantu, feminarum ululatu sonuit acies, nequaquam par a legiouibus cohortibusque redditur clamor. Nudaverat sinistrum cornu Batavo- rum ala trausfugiens, statimque in nos versa. Sed legi- onarius miles, quanquam rebus trepidis, arma ordinesque 6 retinebat. Ubiorum Treverorumque auxilia, foeda fuga dispersa, totis campis palantur. Illuc incubuere Ger- maui; et fuit interim efPugium legionibus in castra 7 quibus Veterum nomen est. Prsefectus alse Batavorum Claudius Labeo, oppidano certamine aemulus Civili, ne interfectus invidiam apud populares, vel, si retineretur, semina discordife pra?beret, in l'risios avehitur. 19 lisdem diebus Batavoruin et Canninefatium cohortes, cum jussu Yitellii iu urbem pergerent, niissus a Civile nuntius assequitur. Litumuere statiui superbia ferocia- que, et pretium itineris donativTim, duplex stipendium, augcri equitum numerum, promissa sane a Vitellio, postulabaut, non ut assequereutur, sed causam seditioni. 2 Et Flaccus multa concedendo niliil aliud efiecerat, quam HISTORIARUM IV. 18—20. 169 A. D. 69.] ut acrius exposcerent quae sciebant negaturum. Spreto Flacco inferiorem Germauiam petivere, ut Civili junge- rentur. Hordeonius, adliibitis tribunis centurionibus- que, consultavit nura obsequium abnuentes vi coerceret. Mox insita ignavia et trepidis ministris, quos ambiguus 3 auxiliorum animus et subito delectu suppletae legiones angebant, statuit continere intra castra militem : dein paenitentia, et arguentibus ipsis qui suaserant, tanquam secuturus, scripsit Herennio Gallo, legionis primge legato, qui Bonnam obtinebat, ut arceret transitu Batavos : se cum exercitu tergis eorum lisesurum. £t opprimi4 poterant, si hinc Hordeonius, inde Gallus, motis utrim- que copiis, medios clausissent. Flaccus omisit inceptum, aliisque literis Gallum monuit ne terreret abeuntes. Unde suspicio sponte legatorum excitari bellmn, cuncta- 5 que quffi acciderant aut metnebantur, non inertia militis neque«liostium vi sed fraude ducum evenire. Batavi, 20 cum castris Bonnensibus propinquarent, praeraisere qui Herennio Gallo mandata cohortium exponeret. " Nul- lum sibi bellum adversus E.omanos, pro quibus toties bellassent : longa atque irrita militia fessis patrise atque otii cupidinem esse. Si nemo obsisteret, innoxium iter fore : sin arma occurrant, ferro viam inventuros." Cunctantem legatum milites perpulerant, fortunam2 prselii experiretur. Tria millia legionariorum et tu- multuariee Belgarum cohortes, simul pagauorum lixa- rumque ignava, sed procax ante periculum, manus, omnibus portis rumpunt, ut Batavos numero impares circumfundant. Illi, veteres militijc, in cuneos con- 3 .gregantur, densi undique et frontem tergaque ac latus tuti. Sic tenuem nostrorum aciera perfringunt. Ce- dentibus Belgis pellitur legio, et vallum portasque trepidi petebant. Ibi plurimum cladis : eumulatse cor- 170 TACITI [A. U. C. 822. poribiis fossse; nec csede tantum et vnlneribus, sed 4 ruina et suis plerique telis interiere. Yictores colonia Agrippinensium vitata, niliil csetero in itinere hostile ausi, Bonnense prselium excusabant, tanquam petita pace, postquam negabatur, sibimet ipsi consuluissent. 21 Civilis, adventu veteranarum coliortium justi jam exercitus ductor, sed consilii ambiguus et vim Komanam reputans, cunctos qui aderant iu verba Yespasiaiii adigit, mittitque legatos ad duas legiones, quse, priore acie pulsEe, in Yetera castra concesserant, ut idem 2sacramentum acciperent. Redditur responsum, "ne- que proditoris neque hostium se consiliis uti : esse sibi Yitellium principem, pro quo fidem et arma usque ad supremum spiritum retenturos ; proinde perfuga Batavus arbitrium rerum Romanarum ne ageret, sed Smeritas sceferis pcenas exspectaret." Quse ubi relata Civili, incensus ira universam Batavorum gentem iu arma rapit. Jungimtur Bructeri Tencterique et excita 22 nuntiis Germania ad prgedam famamque. Adversus iias concurrentes belli minas legati legionum, Munius Lu- percus et Numisius Eufus, vallum murosque firmabant. Subversa longse pacis opera, haud procul castris in nio- 2 dum municipu exstructa, ne hostibus usui forent. Sed parum provisum ut copiae in castra conveherentur : rapi permisere. Ita paucis diebus per licentiam absumy)ta sunt, quae adversus necessitates in lougum suiTecissent. 3 Civilis, medium agmen cum robore Batavorum obtiaens, utramque Bheni ripam, quo truculentior visu foret, Germanorum catcrvis complet, assultante per campos equite, Simul naves in adversum amnem agebantur. 4Hinc veteranarum cohortium sigua, inde depromptae silvis kicisque feranmi imagines, ut cuique genti inire prrelium mos est, mixta belli civilis extemique facie HISTORIARUM IV. 20—24. 171 A. D. 69.] obstupefecerant obsessos. Et spem oppugnantium au- 5 gebat amplitudo valli, quod, duabiis legionibus situm, vix quinque millia armatorum Romanorum tuebantur. Sed Hxarum multitudo, tui-bata pace illuc congregata, et bello ministra aderat. Pars castrorum in collcm 23 leniter exsurgens, pars aequo adibatur. Quippe illis Libernis obsideri premique Germanias Augustus credi- derat, neque unquam id malorum ut oppugnatum ultro legiones nostras venirent. Inde non loco neque muni- 2 mentis labor additus : vis et arma satis placebant. Batavi Trausrhenanique, quo discreta virtus manifes- tius spectaretur, sibi qufeque gens consistunt, eminus lacessentes. Post, ubi pleraque telonim turribus pin- 3 nisque mocnium irrita hserebant, et desuper saxis vul- nerabantur, clamore atque impetu invasere vallumj appositis plerique scahs, alii per testudinem suorum. Scandebantque jam quidam, cum, gladiis et armorum 4 incussu praecipitati, sudibus et pilis obi-uuntur, pr^fe- roces initio et rebus secundis nimii. Sed tum, pra^dae cupidine, adversa quoque tolerabant. Machinas etiam, insoUtum sibi, ausi. Isec ulla ipsis sollertia : perfugae 5 captivique docebant stmere materias in modum pontis, mox subjectis rotis propellere, ut aUi superstantes tan- quam ex aggere praeUarentur, pars intus occulti muros subruerent. Sed excussa baUistis saxa stravere in- 6 forme opus. Et crates vineasque parantibus adactae tormentis ardentes hastae, ultroque ipsi oppugnatores ignibus petebantur, donec, desperata vi, verterent con- sUium ad moras, liaud ignari paucorum dierum inesse aUmenta et multum imbeUis turbse. Simul ex inopia 7 proditio et fluxa servitiorum fides ac fortuita beUi sperabantur. Elaccus interim, cognito castrorum obsi- 24 dio, et missis per GaUias qui auxiUa concirent, lectos e 172 TACITI [A. U. C. 822. legionibus Dillio Voculge, duodevicesimse legionis legato, tradit, ut quam maximis per ripam itineribus celera- 2 ret, ipse navibus, invalidus corpore, invisus militibus. Neque enim ambigue fremebant, " emissas a Mogonti- aco Batavorum coliortes, dissimulatos Civilis conatus, adsciri in societatem Germanos. Kon Primi Antonii neque Muciani ope Yespasianum magis adolevisse. 3 Aperta odia armaque palam depelli : fraudem et dolum obscura, eoque inevitabilia. Civilem stare contra, struere aciem : Hordconium e cubiculo et lectulo jubere quidquid liosti conducat. Tot armatas fortissimorum viroruni manus luiius senis valetudine regi. Quin polius, interfecto traditore, fortunam virtutemque suam 4malo omine exsolverent." His inter se vocibus in- stiuctos ilammavere insuper allata^ a Vespasiano literse, quas riaccus, quia occultari nequibant, pro concione recitaAdt, vinctosque qui attuleraut ad Vitellium misit. 25 Sic mitigatis animis, Bonnam, hiberna primne legionis, ventum. Infensior illic miles culpam cladis in Hordeo- nium vertebat : " ejus jussu directam adversus Batavos aciem, tanquam a Mogontiaco legioues sequcrcntur ; ejusdem proditione cscsos, nullis supervenieutibus aux- iliis. Ignota hac cseteris exercitibus, neque imperatori suo nuntiari, cum accursu tot provinciarum exstingui 2 repens perfidia potuerit." Hordeonius exemplares ODmium literarum, quibus per Gallias Britanniamque et Hispanias auxilia orabat, exercitui recitavit, insti- tuitque pessimum facinus, ut epistolaj aquiliferis le- gionum traderentur ; a quis ante niiliti quara ducibus 3 legebautur. Tum e seditiosis unum vinciri jubet, magis usurpandi juris quam quia uuius culpa foret. Motusque Bonna exercitus in coloniam Agrippineusera, affluentibus auxiliis Galiorum, qui primo rem llomanam. HISTORIARUM IV. 24—27. 173 A.D. 69.] ciiixe juvabant : niox, valescentibus Germanis, plerseque civitates adversum nos armataj spe libertatis et, si xuisseut scrvitium, cupidiue imperitandi. Giiscebat-i iracundia legiouum, nec terrorem uuius militis vincula indiderant. Q,uiu idem ille arguebat idtro conscien- tiam ducis, tanqiuim nuntius inter Civilem Daccumque falso crimine testis veri opprimeretur. ConsceuditS tribunal Vocula mira constautia, pren?umque militem ac vociferantem duci ad supj^liciuni jussit. Et dura mali pavent, optimus quisque jussis paruere. Exin consensu ducem Voculam poscentibns, ilaccus sum- niani rerum ei permisit. Sed discordes animos multa26 efferabant, inopia stij)endii frumentique, et simul delec- tum tributaque GaUiae aspernantes, lllienus incognita ilH cselo siccitate vix navium patiens, arcti commeatus, dispositse per omuem ripam stationes, qufe Germanos vado arcereut, eademque de causa minus frugum et plures qui consumerent. Apud imj>eritos prodigii luco 2 accipiebatur ipsa aquarum peuuria, tanquam nos amnes quoque et vetera imperii munimenta desererent. Quod in pace fors seu natura, tunc fatum et ira dei vocabatur. Ingressis Novesium sexta decima legio coujungitur. 3 Additus Voculae in partem curarum Herennius Galius legatus ; nec ausi ad liostcm pergere, loco cui Gelduba nomen est castra fecere. Ibi struenda acie, muniendo vallaudoque, et cseteris beUi meditameutis, militem fir- mabant. Utque prseda ad virtutem accenderetur, iu4 proximos Gugernorum pagos, qui societatem Civilis ac- ceperant, ductus a Vocula exercitus. Pars cum He- rennio Gallo permansit. Forte navem haud procuI27 castris, frumento gravem, cum per vada hresisset, Germani in suam ripam traliehant. Non tulit Gallus, misitque subsidio cohortem. Auctus et Germanorum 174 TACITI [A. U. C. 822. nuinerus, paulatimqiie aggregantibus se auxiliis acie certatum. Germani multa cum strage nostrorum na- 2veni abripiunt. Yicti (quod tum in morem verterat,) non suam ignaviam, sed perlidiam legati culpabaut. Protractum e tentorio, scissa veste, verberato corpore, quo pretio, quibus consciis, prodidisset exercitum, dicere Sjubent. B.edit in Hordconium invidia. Illura auc- torem sceleris, lumc ministrum vocant, donec, exitium minitantibus, exterritus proditionem et ipse Hordeonio objecit ; vinctusquc adventu demum Yocidse exsolvitur. 4 Is postera die auctores seditionis morte affecit. Tanta illi exercitui diversitas inerat licentige patientiseque. Haud dubie gregarius miles Yitellio fidus, splendidis- siraus quisque in Yespasianum proni. Inde scelerum ac suppliciorum vices et mixtus obsequio furor, ut contineri non possent qui puniri poterant. 28 At Civilem immensis auctibus universa Germania extollebat, societatc nobilissimis obsidum firraata. IUe, ut cuique proximura, vastari Ubios Trcviroscjue, et alia manu Mosam amnem transiri jubet, ut Menapios et 2Morinos et extrema Galiiarum quateret. Actae utro- bique prsediE, infestius in Ubiis, quod gens Germanicaj originis, ejurata patria, E.omanorum noraen, Agrippi- Snenses, vocarentur. Csesse coliortcs eorura in vico Marcoduro incuriosius agentes, quia procul ripa abe- rant. Nec quievcre Ubii, quo miuus pra^das e Germa- nia peterent, "primo impune, dein circumventi sunt, pei 4omne id bellura meliore usi fide quara fortuna. Con- tusis l-biis, gravior et successu rcrura ferocior Civilis obsidiura legionura urgebat, iutentis custodiis, ne quis 5 occultus nuntius venieutis auxilii penetraret. Machi- nas molemque operura Eatavis delegat : Trausrhenanos, prajliujn poscentes, ad scindendum vallum ire, detru- HISTORIARUM IV. 27—31. 175 A. D. 69.] sosque redintegrare certamen jubet, superante niulti- tudiue et facili darano, Nec finem labori nox attulit. Congestis circum lignis accensisque, simul epulantes, 29 ut quisque vino incaluerat, ad pugnam temeritate inani ferebantur. Quippe ipsorum tela per tenebras vana : Romani conspicuam barbarorum aciem, et si quis au- dacia aut insignibus efi\ugens, ad ictum destinabant. Intellectum id Civili, et, restincto igne, misceri cuncta 2 tenebris et armis jubet. Tum vero strepitus dissoni, casus incerti, neque feriendi neque declinandi provi- dentia. Unde clamor acciderat, circumagere corpora, teudere t arcus {acrius ?). Nihil prodesse virtus, fors 3 cuncta turbare, et ignavorum saepe telis fortissimi cadere. Apud Germanos inconsulta ira : E.omanus miles, pericidorum gnarus, ferratas sudes, gravia saxa non forte jaciebat. Ubi sonus molientium aut appositse 4 scalEC liostem iu raanus dederant, propeUere umbone, pdo sequi ; nmltos in moenia egressos pugionibus fodere. Sic exliausta nocte novam aciem dies aperuit. Eduxe- 30 rant Batavi turrim duplici tabulato, quam prsetorise portse (is sequissimus locus,) propinquantem promoti contra validi asseres et incussae trabes perfi-egere, multa super- stantium pernicie. Pugnatumque in perculsos subita et prospera eruptione. Simul a legionariis peritia et arte praestantibus plura struebantur. Proecipuum pavorem 2 intulit suspensum et nutans machinamentum, quo repente demisso prseter suorum ora siaguli pluresve hostium, sublime rapti, verso pondere intra castra effundebantur. Civilis, omissa oppugnandi spe, rursus 3 per otium assidebat, nuntiis et promissis fidem legionum convellens. Hsec in Gemiania ante Cremoncnse praelium gesta, 31 cujus eventum literse Primi Antonii docuere, addito 176 TACITI [A. U. C. 822. Cseciiiae edicto. Et praefectus cohortis e victis, Alpinius 2Montanus, fortunam partium prsesens fatebatur. Di- versi liinc motus animorura. Auxilia e Gallia, quis nec amor neque odium in pai-tes, militia sine affectu, lior- tantibus prsefectis statim a Vitellio desciscunt : vetus 3miles cunctabatur. Sed adigente Hordeonio Flacco, instantibus tribunis, dixit sacramentum, uon vultu neque animo satis afBrmans ; et cum catera juris ju- randi verba conciperent, Vespasiani nomen hEesitantes, aut levi murmure et plerumque silentio, transmittebant. 32 Lectse deinde pro concione epistolai Antonii ad Civilem ^uspiciones militum irritavere, tanquam ad socium par- tium scriptse, et de Germanico exercitu liostiliter. 2Mox, allatis Geldubam in castra nuntiis, eadem dicta factaque, et missus cum mandatis Montanus ad Civilem, ut absisteret bello neve externa armis falsis velaret : si Vespasianum juvare aggressus foret, satisfactum 3 coeptis. Ad ea Civilis primo callide : post ubi videt Montanum prseferocem ingenio paratumque in res novas, orsus a qucstu pcriculisque quse per quinque et viginti an- 4 nos in castris Romanis exliausisset, " Egi-egium," inquit, " pretium laborum recepi, necem fratris et vincula mea et sacvissimas hujus exercitus voces, quibus ad suppli- 5cium petitus jure gentium poenas reposco. Vos autem Treviri cseterteque servicntium animae, quod praemium effusi toties sanguinis exspectatis nisi ingratam mili- tiam, immortalia tributa, vii-gas, securcs et dominorum 6 ingenia ? En ego pra;fectus unius cohortis et Cannine- fates Batavique, exigua Galharum portio, vana ilhi castrorum spatia excidimus, vel scpta ferro fameque premimus. Denique ausos aut libertas sequetur, aut ' 7 victi iidem erimus." Sic accensum, sed molliora referre jussum diinittit. Ille ut irritus legationis redit, ccetcra HISTORIARUM IV. 31— S4. 117 A. D. 6-9.] dissimulans, quse mox erupere. Civilis, parte copiarum 33 retenta, veteranas cohortes, et quod e Germanis maxime promptura, adversus Yoculam exercitumque ejus mittit, Julio Maximo et Claudio Yictore, sororis sus filio, du- cibus. Rapiunt in transitu hibema alae Asciburgii 2 sita ; adeoque improvisi castra involavere ut non alio- qui, non pandere aciem Yocula potuerit. Id solum, ut in tumultu, monuit, subsignano milite media firmare. Auxilia passim circumfusa sunt. Eques prorupit, ex- ceptusque compositis hostium ordinibus terga in suos vertit. Csedes inde, non prselium. Et Nerviorum 3 cohoites, metu seu perfidia, latera nostrorum nudavere. Sic ad legiones perventum ; quae, amissis signis, intra vallum sternebantur, cum repente novo auxilio fortuna pugnae mutatur. Yasconum lectse a Galba cohortes 4 ac tum accitse dum castris propinquant, audito prse- liantium clamore, intentos hostes a tergo invadunt, latioremque quam pro numero terrorem faciunt, aliis a Novesio, aliis a Mogontiaco, universas copias advenisse credentibus. Is error addit animos, et dum alienis viribus confidunt, suas recepere. Fortissimus quisque 5 e Bata\-is, quantum peditum erat, fanduntur: eques evasit cum signis captinsque, quos prima acie corri- puerant. Csesorum eo die in partibus nostris major numerus et imbellior ; e Germanis ipsa robora. Dux 34 uterque pari culpa meritus adversa, prosperis defuere. Nam Civilis si majoribus copiis instruxisset aciem, circumiri a tam paucis cohortibus nequisset, castraque perrupta exscidisset. Yocula nec adventum hostium 2 exploravit, eoque simul egressus victusque ; dein vic- torise parum confisus, tritis frustra diebus, castra in hostem movit, quem si statim impellere cursumque rerum sequi matur&sset, solvere obsidium legionum TAC, TOM.II. N 178 TACITI [A. U. C. 822. Seodem impetu potuit. Tentaverat interim Civilis ob- sessorum animos, tanquam perditae apud Romanos res et suis victoria proveuisset. Circumferebantur signa vexillaque; ostentati etiam captivi. Ex quibus unus, egregium facinus ausus, clara voce gesta patefecit, con- fossus illico a Germanis ; unde major indici fides. 4Simul vastatione incendiisque flagrantium villarum venire victorem exercitum intellegebatur. In con- spectu castrorum constitui signa, fossamque et vaDum circumdari Vocula jubet : depositis impedunentis sarci- nisque expediti certarent. Hinc in ducem clamor 5 pugnam poscentium ; et minari assueverant. Ne tem- pore quidem ad ordinandam aciem capto, incompositi fessique prselium sumpsere. Nam Civilis aderat, non minus vitiis hostium quam virtute suorum fretus. eVaria apud Roraanos fortuna, et seditiosissimus quis- que ignavus. Quidam recentis victoriae memores re- tinere locum, ferire iiostem, seque et proximos liortari, et, redintegrata acie, manus ad obsessos tendere, ne 7 tempori deessent. Illi cuncta e muris cementes, omui- bus portis prorumpunt. Ac forte Civilis lapsu equi prostratus, credita per utrumque exercitum fama vul- neratum aut interfectum, immane quantum suis pavoris 8et hostibus alacritatis indidit. Sed Vocula, omissis fugientium tergis, vallum turrisque castrorum augebat, tanquam ruraus obsidium immineret, corrupta toties 35 victoria non falso suspectus bellum malle. Nihil seque exercitus nostros quam egestas copiarum fatigabat. Impedimenta legionum cum imbelli turba Novesium Tnissa, ut inde terrestri itinere frumentum adveherent : 2nam flumine hostes potiebautur. Primum agmen se- curum incessit, nondum satis firmo Civile. Qui ubi rursum missos Novesium frumentatores, datasquc in HISTORIARUM IV. 34—36. 179 A.D. 69.] prsesidium coliortes, velut iiiulta pace ingredi accepit, rarura apud sigua militem, arma in veliiculis, cunctos licentia vagos, compositus invadit, prsemissis qui pontes et viarum angusta insiderent. Pugnatum longo agmine 3 et incerto Marte, donec preelium nox dirimeret. Co- hortes Geldubam perrexere, manentibus, ut fuerant, castris, quse relictorum illic militum preesidio teneban- tur. Non erat dubium quantum in regressu discriminis adeundum foret frumentatoribus onustis perculsisque. Addit exercitui suo Yocula mille delectos e quinta et4< quinta decima legionibus apud V^etera obsessis, indomi- tura militera et ducibus infensum. Plures quamjussum erat profecti palam in agraine fremebant non se ultra famem, insidias legatorum toleraturos. At qui reman- 5 serant, desertos se abducta parte legionum querebantur. Duplex hinc seditio, aliis revocantibus Voculam, aliis redire in castra abnuentibus. Interim Civilis A'etera36 circurasedit. Vocula Geldubam atque inde Novesium concessit. Civilis capit Geldubam ; mox haud procul Novesio equestri prselio prospere certa\dt. Sed miles 2 secundis adversisque peiinde in exitium ducum accen- debatur. Et adventu quintanorum quintadecimano- rumque auctae legiones donativuDi exposcunt, comperto pecuniam a Vitellio missam. Nec diu cunctatus Hor-3 deonius nomine Vespasiani dedit. Idque praecipuum fuit seditionis alimentum. Effusi in luxum et epulas et nocturnos coetus veterem in Hordeonium iram re- novant, nec ullo legatorum tribunorumve obsistere auso (quippe oranem pudorem nox ademerat,) protractum e cubili interficiunt. Eadem in Voculam parabantur, nisi servili habitu per tenebras ignoratus evasisset. Ubi, 4 sedato impetu, metus rediit, centuriones eura epistolis ad civitates Galliarum raisere, auxilia ac stipendia ora- 180 TACITI [A. U. C. 823. 37 turos. Ipsi, ut est ^nilgus sine rectore prseeeps, pa- vidum, socors, adventante Civile, raptis temere armis 2 ac statim omissis, in fugam vertuntur. Res adversse discordiam peperere, iis qui e superiore exercitu erant causam suam dissociantibus. Yitellii tamen imagines in castris et per proximas Belgarum civitates repositse, 3 cum jain Yitellius occidisset. Dein mutati in pseniten- tiam primani quartauique et duodevicesimani Voculam sequuntur ; apud quem resumpto '^'espasiani sacra- mento ad Kberandum Mogontiaci obsidium ducebantur. 4 Discesserant obsessores, mixtus ex Chattis, Usipiis, Mattiacis exercitus, satietate prsedge nec incruenti. In via dispersos et nescios miles noster invaserat. Quin et loricam vallumque per fines suos Treveri struxere, magnisque in vicem cladibus cum Germanis certabant, donec egregia erga populum Romanum merita mox rebelles fcedarent, 38 Interea Yespasianus iterum ac Titus consulatum ab- A-^-c- sentes inierunt, msesta et multiplici metu suspensa a.d! civitate, qufe super instantia mala falsos pavores indu- ^®* erat, descinsse Africam res novas moliente L. Pisone. 2 Is prceemt provinciae, nequaquam tm-bidus ingenio : sed quia naves ssevitia hiemis proliibebantur, \Tilgus alimenta in dies mereari solitum, cui una ex re publica annonse cura, clausum litus, retineri commeatus, dum timet, credebat ; augentibus famam Vitellianis, qui studium partium nondum posueraut ; ne victoribus quidem ingrato rumore, quorum cupiditates, externis quoque bellis inexplebiles, nuUa unquam civilis victoria 39satiavit. Kalendis Januariis in senatu, quem Julius Trontinus, pra^tor urbanus, vocaverat, legatis exerci- tibusque ac regibus laudes gratesque decretfe ; et Tettio Juliano preetura, tanquam transgredientem in partes HISTORIARUM IV. 37—40. 181 A. D. 70.] Vespasiani legionem deseruisset, ablata, ut in Plo- tium Griplium transferretur. Hormo dignitas equestris 2 data. Et mox ejurante Frontino Cajsar Domitianus praeturam cepit. Ejus nomen epistolis edictisque prse- ponebatur, vis penes Mucianum erat, nisi quod pleraque Domitianus, instigantibus amicis aut propria libidine, audebat. Sed praecipuus Muciano metus e Primo An- 3 tonio Varoque Arrio, quos recentes clarosque rerum fama ac militum studiis etiam populus fovebat, quia in neminem ultra aciem saevierant. Et ferebatur An-^ tonius Scriboniarium Crassum, egregiis majoribusque et fratema imagine fulgentem, ad capessendam rem pub- licam hortatus, haud defutura consciorum manu, ni Scribonianus abnuisset, ne paratis quidem corrumpi facilis, adeo metuens iucerta. Igitur ]\Iucianus, quiaS propalam opprimi Antonius nequibat, multis in senatu laudibus cumulatum secretis proniissis onerat, cite- riorem Hispaniam ostentans discessu Cluvii Rufi va- cuam ; simul amicis ejus tribunatus praefecturasque largitur. Dein postquam inanem animum spe et cupi-6 dine impleverat, \-ires abolet dimissa in hiberna legione septima, cujus flagrantissimus in Antonium amor. Et tertia legio, familiaris Arrio Varo miles, in Syriam re- missa. Pars exercitus in Germanias ducsbatur. Sic egesto quidquid turbidum, redit urbi sua forma leges- que et munia magistratuum. Quo die senatum ingressus est Domitianus, de ab-40 sentia patris fratrisque ac juventa sua pauca et modica disseruit, decorus habitu; et, ignotis adhuc moribus, crebra oris confusio pro modestia accipiebatur. E.e-2 ferente Csesare de restituendis Galbse honoribus, cen- suit Curtius Montanus ut Pisonis quoque memoria celebraretur. Patres utrumque iussere : de Pisone irri- 182 TACITI [A.U.C. 823. 3 tum fuit. Tam sorte ducti per quos redderentur bello rapta, quique sera legum vetustate delapsa noscerent figerentque, et fastos, adulatione temporum foedatos, exonerarent, modumque publicis impensis facerent. 4lledditur Tettio Juliano prfetura, postquam cognitus est ad Vespasiauura confugisse : Gripho honor maiisit. Repeti inde cognitionem inter Musonium Rufum et Piibliura Celerera placuit, damnatusque Publius et So- 5 rani manibus satisfactura. Insignis publica severitate dies ne privatim quidem laude caruit. Justum indi- cium explesse Musonius videbatur: diversa fama De- metrio Cynicam sectam professo, quod manifestura reum arabitiosius quara bonestius defendisset. Ipsi Publio neque animus in pericuiis neque oratio suppe- 6ditavit. Signo idtionis in accusatores dato, petit a Ctesare Junius Mauricus, ut commentariorum princi- paliura potestatera senatui faceret, per quos nosceret quera quisque accusandura poposcisset. Consulendum 41 tali super re principera respondit. Senatus, inchoan- tibus, primoribus jusjurandura concepit, quo certatim oranes magistratus, cseteri ut sententiam rogabantur, deos testes advocabant nihil ope sua factum quo cujus- quara salus Isederetur, neque se prseraiura aut honorem ex calamitate civium cepisse, trepidis et verba jurisju- randi per varias artes mutantibus, quis flagitii con- 2 scientia inerat. Probabant religionem patres, perju- rium arguebant. Eaque veiut censura in Sariolenum Voculam et Nonium Attianum et Cestium Severum acerrime incubuit, crebris apud Neronem delationibus Sfamosos. Sariolenura et recens criraen urgebat, quod apud VitelHum molitus eadera foret. Nec destitit se- natus manus intentare Voculre, donec curia excederet. Ad Paccium Africanum transgressi eum quoque pro- HISTORIARUM IV. 40—42. 183 A. D. 70.] turbant, tanquam Neroni Scribonios fratres coneordia opibusque insignes ad exitium monstravisset. Afri-4! canus neque fateri audebat neque abnuere poterat : in Yibium Crispum, cujus interrogationibus fatigabatur, ultro conversus, miscendo quae defendere nequibat, societate culpse invidiam declinavit. Magnam eo die pietatis eloquentiseque famam Yipsta- 42 nus Messala adeptus est, nondum senatoria setate, ausus pro fratre Aquilio Regulo deprecari. Regulum subversa Crassorum et Orfiti domus in summum odium extulerat. Sponte [ex SC.] accusationem subisse juve- 2 nis admodum, nec depellendi periculi, sed in spem po- tentise videbatur. Et Sulpicia Prsetextata, Crassi uxor, quatuorque liberi, si cognosceret Senatus, ultores ad- erant. Igitur Messala non causam, neque reum tueri, 3 sed periculis fratris semet opponens, flexerat quosdam. Occurrit truci oratione Curtius Montanus, eo usque progressus, ut, post caedem Galbae, datam interfectori Pisonis pecuuiam a Kegulo, appetitumque morsu Pi- sonis caput, objectaret. " Hoc certe," inquit, " Nero 4 non coegit, nec dignitatem, aut salutem, illa saevitia redemisti. Sane toleremus istorum defensiones, qui perdere alios, quam periclitari ipsi, maluerunt. Te securum reliquerat exsul pater, et divisa inter credi- tores boua, nondum honorum capax a^tas : nibil quod ex te concupisceret Nero, niliil quod timeret. Libidine 5 sanguinis et liiatu preemiomm ignotum adhuc iagenium, et nullis defensionibus expertum, csede nobili imbuisti. Cum ex funere Reipublicse raptis Consularibus spoliis, septuagies sestertio saginatus et sacerdotio fulgens, in- noxios pueros, Hlustres senes, conspicuas feminas eadem ruina prosterneres : cum segnitiam Neronis incusares, quod per singulas domos seque et delatores fatigaret: 184 TACITI [A. U. C. 823. eposse luiiversum Senatum una voce subverti. Reti- nete, Patres conscripti, et reservate hominem tam ex- pediti consilii, ut omnis setas instructa sit, et quomodo senes nostri Marcellum, Crispum, juvenes Reguiuw, 7imitentur. Invenit etiam eemulos infelix nequitia. Quid si floreat vigeatque ? Et quem adhuc Quaestorium offendere non audemus, Praetorium et Consularem visuri sumus ? An Neronem extremum dominorum pu- 8 tatis ? Idem crediderant, qui Tiberio, qui Caio, super- stites fuerunt : cum interim intestabilior et ssevior ex- ortus est. Non timemus Vespasianum: ea Principis setas, ea moderatio. Sed diutius dui-ant exempla, quam mores. Elanguimus, Patres conscripti, nec jam ille Senatus sumus, qui, occiso Nerone, delatores et minis- tros more majorum puniendos flagitabat. Optimus est, pcst malum Principem, dies primus." 43 Tanto cum assensu Senatus auditus est ]Montanus, ut spem caperet Helvidius, posse etiam Marcellum pro- sterni. Igitur a laude Cluvii Pufi orsus, qui, perinde dives et eloquentia claras, nuUi unquam sub Nerone periculum facessisset, crimine simul exemploque Epri- 2um urgebat, ardentibus Patruni animis. Q,uod ubi sensit Marcellus, velut excedens cujia : ^' Imus/' in- quit, " Prisce, et relinquimus tibi Senatum tuum : regna, praesente Ctesare." Sequebatur Vibius Crispus : ambo infensi, vultu diverso ; Marcellus minacibus oculis, Crispus renidens : donec accursu amicorum retrahe- Srentur. Cum glisceret certamen, hinc multi bonique, inde pauci et validi, pertinacibus odiis tenderent, con- 44sumptus per discordiam dies. Proximo Senatu, in- choante Csesare, de aboleudo dolore iraque, et priorum temporum necessitatibus, censuit Mucianus prolixe pro accusatoribus : simul eos, qui coeptam, dein omissam, HISTORIARUM IV. 42—46. 185 A. D. 70.] actionem repeterent, monuit sermone molli et tanquam rogaret. Patres coeptatam libertatem, postquam ob- 2 viam itiim, omisere. Mucianus, ne spenii Senatus judicium, et cimctis sub xserone admissis data impu- nitas videretur, Octavium Sagittam et Antistium So- sianimi, Senatorii ordinis, egressos exsilium, in easdem insulas redegit. Octavius Pontiam Postumiam, stupro 3 cognitam et nuptias suas abnuentem, impotens amoris interfecerat ; Sosianus pravitate monim multis esi- tiosus. Ambo gravi Senatus consulto damnati pulsi- que, quamvis concesso aliis reditu, in eadem pcena retenti simt. Nec ideo lenita erga Mucianum invidia. 4 Quippe Sosiauus ac Sagitta viles, etiam si reverteren- tur : accusatorum ingenia et opes et exercita malis ar- tibus potentia timebantur. K.ecouciliavit paulisper studia Patrum liabita in 45 Senatu cognitio secimdum veterem morem. Manlius Patruitus, Senator, pulsatum se in colonia Senensi coetu multitudinis et jussu Magistratuum, querebatur : nec finem injurise hic stetisse : planctum et lamenta et supremorum imaginem prsesenti sibi circumdata cum contumeliis et probris, quce in Senatum universum ja- cerentur. Vocati, qui arguebantur. Et, cognita causa, in convictos vindicatum. Additumque senatus consul- tum quo Senensium plebes modestise admoneretur. lisdem diebus Antonius Flamma Cyrenensibus damnatur lege repetundarum, et exsilio ob ssevitiam. Inter qure militaris seditio prope exarsit. Prse- 46 torianam militiam repetebant a Yitellio dimissi, pro Vespasiano congregati : et illectus in eandem spem, e legionibus miles promissa stipendia flagitabat : ne ViteUiani quidem sine multa ctede pelli poterant; sed immensa pecunia dicebatur, qua tanta vis hominum re- 186 TACITI [A. U. C. 823. 2tinencla erat. Ingressus castra Mucianus, quo rectius stipendia singulorura spectaret, suis cum insignibus armisque victores constituit, modicis inter se spatiis discretos. Tum VitelKani, quos apud Bovillas in de- ditionem acceptos memoravimus, CEeterique per urbem et urbi vicina conquisiti producuntur prope intecto 3corpore. Eos Mucianus diduci, et Germanicum Bri- tannicumque militem, ac si qui aliorum exercituum, separatim adsistere, jubet. IHos primus statim aspec- tus obstupefecerat : cum ex diverso velut aciem, teHs et armis trucem, semet clausos nudosque et illuvie ^deformes, aspicerent. Ut vero liuc illuc distralii coepere, metus per omnes et praecipua Germanici militis formido, tanquam ea separatione ad csedem destinaren- tur : prensare commanipularium pectora, cervicibus innecti, suprema oscula petere, ne desererentur soli, neu, in pari causa, disparem fortunam paterentur : modo Mucianum, modo absentem Principem, pos- tremum cselum ac Deos obtestari : donec Mucianus, cunctos ejusdem sacramenti, ejusdem Imperatoris mili- 5tes appeilans, falso timori obviam iret. Namque et victor exercitus clamore lacrimas eorum juvabat. Isque finis illa die. Paucis post diebus, alloquentem Domi- tianum firmati jam excepere. Spernunt oblatos agros : militiam et stipendia orant. Preces erant, sed quibus 6 contradici non posset. Igitur in Prsetorium accepti. Dein, quibus setas et justa stipendia, dimissi cum honore, alii ob culpam ; sed carptim ac singuli : quo tutissimo remedio consensus multitudinis extenuatur. 47 Cseterum verane pauperie, an uti videretur, actum in Senatu, ut sexcenties sestertium a privatis mutuum acciperetur. Prajpositusque ei curae Poppseus Silvanus. Nec multo post necessitas abiit, sive omissa simulatio. HISTORIARUM IV. 46—49. 187 A. D. 70.] Abrogati iiide, legem ferente Domitiano, Consulatus, 2 quos Vitellius dederat. Tuuusque Censorium Plavio Sabino ductum : magna documenta iustabilis rortunse, summaque et ima miscentis. Sub idem tempus L. Piso Proconsul interficitur. 48 Ea de csede quam verissime expediam, si pauca supra repetiero, ab initio causisque talium faciuorum non absurda. Legio in Africa auxiliaque tutandis Imperii finibus, sub D. Augusto Tiberioque Principibus, Pro- consuli parebant. Mox C. Caesar, turbidus anirai, ac2 M. Silanum, obtinentem Africam, metuens, ablatam Proconsuii legionem, misso in eam rem Legato tra- didit. ^quatus inter duos beneficiorum numerus et, mixtis utriusque mandatis, discordia quoesita, auctaque pravo certamine. Legatorum vis adolevit diutumitate 3 ofiicLi, vel quia minoribus major semulandi cura ; Pro- consulum splendidissimus quisque securitati magis, quam potentiae consulebant. Sed tum legionem iu 49 Africa regebat Valerius Festus, sumptuosse adolescen- tiae, neque modica cupiens, et affinitate Vitellii anxius. Is crebris sermonibus tentaveritne Pisonem ad res uovas, an tentanti restiterit, incertum; quoniam se- creto eorum nemo affuit, et, occiso Pisone, plerique ad gratiam interfectoris inclinavere. Nec ambigitur, pro- 2 vinciam et militem alieuato erga Vespasianum animo fuisse : et quidam e Vitellianis, urbe profugi, osten- tabant Pisoni nutantes Gallias, paratam Germaniam, pericula ipsius et in pace suspecta tutius bellmn. In- 3 ter quse Claudius Sagitta, Prsefectus alae Petrinse, prospera navigatione praevenit Papirium, Centurionem, a Muciano missum, asseveravitque mandata interfici- endi Pisonis Centurioni data. Cecidisse Galerianum, 4 consobrinum ejus generumque. Unam in audacia spem 188 TACITI [A. U. C. 823. salutis. Sed duo itinera audendi; seu mallet statim arma, seu petita navibus Gallia, Ducem se Yitcllianis 5 exercitibus ostenderet. Nibil ad ea moto Pisone, Cen- turio a Muciano missus, ut portum Cartliaginis attigit, magna voce Iseta Pisoni omina, tanquam Principi, con- tinuare ; oovios et subitse rei miraculo attonitos, ut 6eadem adstreperent, hortari. Vulgus credulum, ruerc in forum : prsesentiam Pisonis exposcere. Gaudio cla- moribusque cuncta miscebant, indiligentia veri et adu- landi libidine. Piso, indicio Sagittse, vel insita modes- tia, non in publicum egressus est, neque se studiis 7vulgi permisit. Centmionemque percunctatus, post- quam, quaesitum sibi crimen csedemque, comperit, ani- madverti in eum jussit, haud periade spe vitse, quam ira in percussorem, quod idem ex interfectoribus Clodii Macri, cruentas Legati sanguine manus ad csedem Pro- 8 consulis retulisset. Anxio deinde edicto Cartliaginien- sibus increpitis, ne solita quidem munia usui-pabat, clausus intra domum, ne qua motus novi causa vel 50 forte oriretur. Sed, ubi Festo consternatio vulgi, Cen- turionis supplicium, veraque et falsa, more famse, in 2 majus innotuere, equites in necem Pisonis mittit. Hli raptim vecti, obscuro adhuc coeptse lucis, domum Pro- consulis irrumpunt, destrictis gladiis : et magna pars, Pisonis ignari, quod Poenos auxiliares Maurosque in eam caedem delegerat, haud procul cubiculo, obvium forte servum, quisnara et ubi esset Piso ? interrogavere. 3 Servus egregio mendacio, se Pisonem esse, respondit : ac statim obti-uncatur. Nec multo post Piso interfi- citur. Namque aderat, qui nosceret, Bebius Massa, e Procuratoribus Africoe, jam tunc optimo cuique ex- itiosus, et in causas malorum, quse mox tulimus, sfcpius 4reditarus. Pestus Adnmieto, ubi speculabundus sub- HISTORIARUM IV. 49—52. 189 A. D. 70.] stiterat, ad legiouem contendit, Prgefectumqne castro- rum, Cetronium Pisanum, vinciri jussit, proprias ob simultates : sed Pisonis satellitem vocabat, militesque et Centui-iones quosdam puniit, alios preemiis affecit : neutrimi ex merito, sed ut oppressisse bellum cre- deretur. Mox (Eensium, Leptitanoramque discordias 5 componit, quse, raptu frugum et pecorum inter agrestes, modicis principiis, jam per arma atque acies exerce- bantur. Kam populus (Eensis, multitudine inferior, Garamantas exciverat, gentem indomitam et inter ac- colas latrociniis fecundam. Unde arctse Leptitanis res, 6 lateque vastatis agris intra moenia trepidabant : donec, interventu cohortium alarumque, fusi Garamantes et recepta omnis praeda, msi quam vagi per inaccessa mapalium ulterioribus vendideraut. At Yespasiano, post Cremonenscm pugnam et pros-51 peros undique nuntios, cecidisse Yitellium, multi cu- jusque ordinis, pari audacia fortunaque hibernum mare aggi'essi, nmitiavere. Aderant legati Regis Yologesi, quadraginta Parthorum equitum millia offerentes. Mag- 2 nificum listumque, tantis sociorum auxiliis ambiri, ne- que indigere. Gratise Yologeso actse, mandatmnque, ut legatos ad Senatum mitteret et pacem esse sciret. Yespasianus, in Italiam resque m-bis intentus, adversam 3 de Domitiano famam accipit : tauquam terminos atatis et concessa fiho egrederetur. Igitur validissimajn ex- ercitus partem Tito tradit, ad reliqua Judaici belK per- petranda. Titum, antequam digrederetm-, multo apud52 patrem sermone orasse dicebatur, ne criminantium nuntiis temere accenderetur : integrumque se ac pla- cabilem filio prsestaret. Kon legiones, non classes, per- inde firma imperii munimenta, quam numerum libe- rorum. Nam amicos tempore, fortuna, cupidinibus2 190 TACITI [A. U. C. 823. aliquando, aut erroribus, imninui, transferri, desinere : suum cuique sangmnem indiseretum, sed maxime Prin- cipibus : quorum prosperis et alii fruantur, adversa ad Sjunctissimos pertineant. Ne fratribus quidem man- suram concordiam, ni parens exemplum prsebuisset. Vespasianus, haud seque Domitiano mitigatus, quam Titi pietate gaudens, bono esse animo jubet, belloque et armis B,empublicam attollere : sibi pacem domumque 4cur8e fore. Tum celerrimas naviimi, frumento onustas, ssevo adhuc mari committit. Quippe tanto discrimine urbs nutabat, ut decem haud amplius dierum frumen- tum in horreis fuerit, cum a Vespasiano cormneatus subvenere. 53 Curam restituendi capitohi in L. Vestinum confert, Equestris ordinis virmn, sed auctoritate famaque inter proceres. Ab eo contracti Haruspices monuere, ut reliquise prioris delubri in paludes aveherentur : tem- plum iisdem vestigiis sisteretur. Nolle Deos, mutari 2veterem formam. Undecimo Kah Julias, serena luce spatium omne, quod templo dicabatur, evinctum vittis coronisque. Ingressi milites, quis fausta nomina, feli- cibus ramis. Dein virgines Vestales, cum pueris puel- lisque patrimis matrimisque, aqua, vivis e fontibus 3 amnibusque hausta, perhiere. Tmn Helvidius Priscus, Prsetor, prseeunte Plautio JjlHano, Pontifice, histrata suovetauriUbus area et super cespitem redditis extis, Jovem, Junonem, Miuervam, prajsidesque Imperii Deos precatus, uti ccepta prosperarent, sedesque suas, pietate hominum inchoatas, Divina ope attollcrent ; vittas, quis 4hgatus lapis, innexique funes erant, contigit. Simul cseteri Magistratus et Sacerdotes et Senatus et Eques et magna pars popuh, studio Isetitiaque connixi, saxum ingens traxere. Passimque injectse fundamentis argenti HISTORIARUM IV. 52—55. 191 A. D. 70.] aurique stipes et metaUormn primitife, nullis fornacibus victse, sed ut gignuntur. Prsedixere Hanispices, ne 5 temeraretur opus saxo aurove, in aliud destinato. Al- titudo sedibus adjecta. Id solum religio annuere. Et prioris templi magnificentise defuisse creditum. Audita interim per Gallias Germaniasque mors Yi- 54 tellii duplicaverat bellum. Nam Civilis, omissa dis- simulatione, in Populum Romanum ruere. Vitellianae legiones vel externum servitium, quam Imperatorem Yespasianum, malle. Galli sustulerant animos, eandem 2 ubique exercituum nostronim fortunam rati: vuigato rumore, a Sarmatis Dacisque Mcesica ac Pannonica hiberna circumsideri. Paria de Britannia fingebantur. Sed nihil seque, quam incendium capitolii, ut finem 3 Imperio adesse crederent, impulerat. Captam olim a Gallis urbem : sed, integra Jovis sede, mansisse Im- perium. Patali nunc igne signum caelestis irse datum, et possessionem rerum humananmi Trausalpinis gen- tibus portendi, superstitione vana Druidse canebant. Incesseratque fama, primores Gallianim, ab Othone 4 adversus Yitellium missos, antequam digrederentur, pepigisse, ne deessent libertati, si Populum Romanum continua bellorum civilium series et interna mala fre- gissent. Ante Flacci Hordeonii caedem, nihil prorupit, 55 quo conjuratio intelligeretur. Interfecto Hordeonio, commeavere nuntii inter Civilem Classicumque, Prae- fectum alae Treverorum. Classicus nobiHtate opibusque ante alios. Regium illi genus et pace belloque clara origo. Ipse e majoribus suis hostis Populi Romani quam socius, jactabat. Miscuere sese Juhus Tutor et 2 Julius Sabinus : hic Trevir, hic Lingonus, Tutor ripae Rheni a Yitellio prsefectus : Sabinus, super insitam vanitatem, falsse stirpis gloria incendebatur : proaviam 192 TACITI [A. U. C. 823. suam D. Julio, per Gallias bellanti, corpore atque adul- 3 terio placuisse. Hi secretis sermonibus animos csetero- rum scrutari. Ubi, quos idoneos rebantur, conscientia obstrinxere, in colonia Agrippinensi in domum privatam conveniunt. Nam publice civitas talibus inceptis abhor- rebat : attamen interfuere quidam Ubiorum Tungro- 4 rumque. Sed plurima vis penes Treveros ac Lingonas : nec tulere moras consultandi. Certatim proclamant : furere discordiis Populum E.omanum, caesas legiones, vastatam Italiam, capi cum maxime urbem, omnes exer- citus suis quemque bellis detineri. Si Alpes prsesidiis firmentur, coalita libertate, dispecturas Gallias, quem 56virium suarum terminum velint. Hsec dicta pariter probataque. De reliquiis Yitelliani exercitus dubita- vere. Plerique interficiendos censebant, turbidos, infi- 2 dos, sanguine Ducmn pollutos. Vicit ratio parcendi : ne, sublata spe veniee, pertinaciam accenderent. Alli- ciendos potius in societatem. Legatis tantum legionum interfectis, ceeterum vulgus, conscientia scelerum et 3 spe impunitatis, facUe accessurum. Ea primi consilii forma. Missique per Gallias concitores belli. Simu- latum ipsis obsequiiim, quo incautiorem Yoculam op- primerent. Kec defuere, qui Yoculae uuntiarent. Sed vires ad coercendum deeraut, infrequentibus infidisque 4 legionibus, Inter ambiguos milites et occultos hostes, optimum e prsesentibus ratus, mutua dissimulatione et iisdem, quibus petebatur, artibus grassari ; in coloniam 5 Agrippinensem descendit. IUuc Claudius Labeo, quem, captum et extra conventum amandutum in Prisios, diximus, corruptis custodibus perfugit. PoIIicitusque, si prsesidium daretur, iturum in Batavos et ])otiorem civitatis partem ad societatem Romanam retracturum ; accepta peditmn equitumque modica manu, nihil apud HISTORIARUM IV. 55—58. 193 A. D. 70.] Batavos ausns, quosdam Nerviorum Betasiommque in arma traxit. Et furtim magis, quam bello, Canninefates 6 Marsacosque incursabat. Vocula, Gallorum fraude il- lectus, ad hostem co)itendit. Tsec procul Yeteribus 51 aberat, cum Classicus ac Tutor, per speciem explorandi prsegressi, cum Ducibus Germanorum pacta firmavere. Tumque primum discreti a legionibus proprio vallo2 castra sua circumdant, obtestante Yocula, " Xon adeo turbatam civilibus armis rem Romanam, ut Treveris etiam Lingonibusque despectui sit. Superesse fidas proviacias, victores exercitus, fortunam Imperii, et ultores Deos. Sic olim Sacrovinim et ^Eduos, nuper 3 Yindicem Galliasque, siagulis prceliis concidisse. Eadem rursus Kuniina, eadem fata, mptores fcederum exspec- tarent. Melius D. Julio Divoque Augusto notos eorum animos. Galbam, et infracta tributa, hostiles spiritus induisse. Nunc hostes, quia molle servitium; cum spoliati exutique fuerint, amicos fore." Hsec ferociter4 locutus, postquam perstare in perfidia Classicum Tuto- remque videt, verso itinere, Kovesium concedit. Galli duum millium spatio distantibus campis consedere. Illuc commeantium Centurionum militumque emebantur 5 animi : ut (flagitium incognitum,) E-omanus exercitus in externa verba jurarent, pignusque tanti sceleris nece aut vinculis Legatorum daretur. Yocula, quanquam pleri-6 que fugam suadebant, audendum ratus, vocata concione, in hunc modum disseruit: — " Nunquam apud vos verba58 feci, aut pro vobis sollicitior, aut pro me securior. Kam mihi exitium parari, libens audio : mortemque in tot maiis honestam, ut finem miseriarum, exspecto. Yestri me pudet raiseretque, adversus quos non proelium et acies parantur; id enim fas armorum et jus hostium. Bellum cum Populo Romano vestris se manibus gestu- 2 TAC, TO.M. 11. O 194 TACITI [A.U. C. 823. rum, Classicus sperat, Imperiumque et sacramentum Galliarum ostentat. Adeo nos, si fortuna in prseseus vir- tusque deseruit, etiam vetera exempla deficiunt : quoties Romanae legiones perire praioptaverint, ne loco pelleren- 3 tur. Socii ssepe nostri, exsciudi urbes suas, seque cum conjugibus ac liberis cremari, pertulerunt : neque aliud pretium exitus, quam fides famaque. Tolerant cum maxime iuopiam obsidiumque apud Yetera legioncs, nec 4terrore aut promissis demoventur. Nobis, super arma et viros et egregia castrorum muuimenta, frumentum et commeatus, quamvis lougo bello pares. Pecunia nuper etiam donativo suffecit : quod sive a Vespasiano, sive a Vitellio, datum iuterpretari mavultis, ab Imperatore 5 certe Romano accepistis. Tot bellorum victores, apud Geldubam, apud Vetera, fuso toties hoste, si pavetis aciem^ indignum id quidem : sed est vallum murique et trabcndi artes, donec e proximis provinciis auxilia exercitusquc concurrant. Sane ego displiceam. Sunt 6 alii Legati, Tribuni, Centurio denique, aut miles. Ne lioc prodigium toto terrarum orbe vulgetur, vobis sa- tellitibus, Civilem et Classicum Italiam invasuros. An, si ad moenia urbis Germaui Gallique duxerint, arma patriae inferetis ? Horret animus tanti flagitii imagine. 7 Tutorin' Trevero agentur excubiae ? Signum belli Ba- tavus dabit? Germanorum catervas supplebitis? Quis deinde scelcris exitus? cum Ilomanaj legioues contra direxerint : transfuga; e transfugis, et proditores e pro- ditoribus, inter recens et vetus sacramentum invisi Dcis 8 errabitis ? Te, Jupiter optimc maxime, quem per oc- tingentos viginti aimos tot triumpliis coluimus, te, Quirine, E.omanae parens urbis, precor venerorque, ut, si vobis non fuit cordi, me Duce lia?c castra iucorrupta et intemerata servari, at certe pollui foedarique a Tutore et Classico ne sinatis. MiKtibus Romanis aut innocen- HISTOFvIARUM IV. 58—60. 195 A. D. 70.] tiam detis, aut maturam et sine noxa poenitentiain." Yarie excepta oratio, inter spem metumque ac pudorem. 5C Digressum Yoculam, et de supremis agitantem, liberti servique prohibuere, foedissimam mortem sponte prae- venire. Et Classicus, misso ^milio Longino, desertore primse legionis, cffidem ejus maturavit. Herennium et 2 Numisium, Legatos, rinciri satis visum. Dein, sumptis Romani Lnperii insignibus, in castra venit. Nec illi, quanquam ad omne facinus durato, verba ultra sup- peditavere, quam ut sacramentum recitaret. Juravere, qui aderant, pro Lnperio Galliarum. Literfectorem 3 Yoculc€ altis ordinibus, cseteros, ut quisque flagitium navaverat, prsemiis attollit. Divisse inde iuter Tutorem et Classicum curge. Tutor valida manu circumdatos 4 Agrippinenses, quantumque militum apud superiorem E.heni ripam, in eadem verba adigit, occisis jNIagontiaci Tribunis, pulso castrorum Prsefecto, qui detrectave- rant. Classicus corruptissimum quemque e deditis pcr- 5 gere ad obsessos jubet, veniam ostentantes, si prsesentia sequerentur: aliter nihil spei. Famem ferrumque et extrema passuros. Adjecere, qui missi erant, exem- plum suum. Obsessos hhic fides, inde egestas, inter 60 decus ac flagitium distrahebant. Cunctantibus solita insolitaque alimenta deerant ; absumptis jumentis equis- que et ceeteris animalibus, quse profana fcedaque in usum necessitas vertit. Yirgulta postremo et stirpes et 2 intematas saxis herbas vellentes, miseriarum patientise- que documentum fuere : donec egregiam laudem fine turpi macularent, missis ad Ci\Tlem legatis, vitam oran- tes. Neque ante preces admissse, quam in verba Gal- 3 liarum jurarent. Tum, pactus praedam castrorum, dat eustodes, qui pecimiam, calones, sarcinas retentarent, ac qui ipsos leves abeuntes prosequerentur. Ad quin- 4 196 TACITI [A. U. C. 823. tum fere lapidem coorti Germani mcautum agmeu ag- grediuntur. Pugnacissimus quisque in vestigio, nmlti palantes, occubuere : cseteri retro in castra profugiunt ; querente sane Ci^-ili et increpante Germauos, tanquam 5 fidem per scelus abrumperent. Simulata ea fuerint, an retinere sgevientes nequiverit, parum affirmatur. Di- reptis castris, faces injiciunt : cunctosque, qui prce- 61 lio superfuerant, incendium hausit. Civilis, barbaro voto, post coepta adversus Romanos arma, propexum rutilatumque crinem, patrata demum csede iegionum, deposuit. Et ferebatur, parvulo filio quosdam cap- tivorum sagittis jaculisque puerilibus figendos obtu- 2lisse. Cseterum neque se, neque quemquam Batavum, in verba GalKarum adegit : fisus Germanorum opibus : et, si certandum adversus Gallos de possessione rerum 3 foret, inclitus fama et potior. Mummius Lupercus, Le- gatus legionis, inter dona missus Veledac. Ea virgo nati- onis Bructeraj late imperitabat : vetere apud Germanos more, quo plerasque feminarum fatidicas, et, augescente 4 superstitione, arbitrantur Deas. Tuncque Yeledse auc- toritas adolevit. Nam prosperas Germanis res et ex- cidium legionum preedixerat. Sed Lupercus in itmere interfectus. Pauci Centurionum Tribunorumque, ia 5 Gallia geniti, reservantur, pignus societatis. Cohor- tium, alarum, legionum hiberna subversa cremataque : iis tantum relictis, quse Magontiaci ac Vindonissse sita 62 sunt. Legio sextadecima cum auxiliis simul deditis a Novesio in coloniam Treverorum transgredi jubetur, 2pr8efinita die, intra quam castris excederet. Medium omne tempus per varias curas egere: ignavissimus quisque, csesorum apud Vetera exemplo, paventes ; melior pars rubore et infamia : "quale illud iter ? quis dui visB ? et omnia in arbitrio eorum, quos vitae necis- HISTORIARUM IV. 60—64. 197 A. D. 70.] qiie doininos fecissent." Alii, nulla dedecoris cura, 8 pecuniani, aut carissima sibimet ipsi circumdare. Q,ui- dam expedire arma, telisque tanquam in aciem accingi. Ha^c meditantibus, advenit proficiscendi hora, exspecta- tione tristior. Quippe intra vallum deformitas liaud4 perinde notabilis : detexit ignominiam campus et dies. Revulsae Imperatorum imagines, inhonora signa, fulgen- tibus hiac inde Gallorum vexillis : silens agmen, et velut longte exsequiee : dux Claudius Sanctus, efPosso oculo : dirus ore, ingenio debilior. Duplicatur fla- 5 gitium, postquam, desertis Bonnensibus castris, altera se legio miscuerat. Et, vulgata captarum legionum fama, cuncti, qui paulo ante E.omanorum nomen horre- bant, procurrentes ex agris tectisque et undique eflfasi insolito spectaculo iiimium fruebantur. Non tulit alaS Picentina gaudium insultantis vulgi : spretisque Sancti promissis aut minis, Magontiacum abeunt : ac forte obvio interfectore Voculee, Longino, conjectis in eum telis, initimn exsolvendse in posterum culpse fecere. Legiones, nihil mutato itinere, ante mcenia Treverorum considunt. Civilis et Classicus, rebus secundis subiati, an colo- 63 niam Agrippinensem diripiendam exercitibus suis per- mitterent, dubitavere. Saevitia ingemi et cupidine prsedse ad excidium civitatis trahebantur : obstabat ratio belli, et novum Lnperium inchoantibus utilis clemeutise fama. Civilem etiam beneficii memoria flexit, 2 quod fihum ejus, primo rerum motu, iti colonia Agrip- pinensi deprehensum, honorate custodierant. Sed Trans- 3 rhenanis gentibus iavisa civitas, opulentia auctuque. Neque alium finem belli rebantur, quam si promiscua ea sedes omnibus Germanis foret, aut, disjecta, Ubios quoque dispersisset. Igitur Tencteri, Rheno discreta64 198 TACITI [A. U. C. 823. gens, missis legatis, mandata apud concLlium Agrip- pinensium edi jubent : quse ferocissimus e legatis in 2 hunc modum protulit : — " Redisse vos in corpus nomen- que Germanise, communibus Deis et prsecipuo Deorum, Marti, grates agimus : vobisque gratulamur, quod tandem liberi inter liberos eritis. Kam ad liunc diem flumina ac terras et caelum quodammodo ipsum clau- serant Romani : ut colloquia congressusque nostros arcerent : vel, quod contumeliosius est viris ad arma natis, inermes ac prope nudi, sub custode et pretio 3 coiremus. Sed, ut amicitia societasque nostra in setemum rata sit, postulamus a vobis, muros coloniae, munimenta servitii, detrabatis : (etiam fera animalia, si clausa teneas, virtutis obliviscuntur :) Romanos om- nes in finibus vestris trucidetis ; haud facile libertas 4et domiui miscentur. Bona interfectorum in medium cedant, ne quis occulere quidquam aut segregare causam suam possit. Liceat nobis vobisque utramque ripam colere, ut olim majoribus nostris. Quomodo lucem diemque omnibus hominibus ; ita omnes terras 5fortibus viris natura aperuit. Instituta cultumque patrium resumite, ab ruptis voluptatibus, quibus Homani plas adversus subjectos, quam armis, valent. Siucerus et iuteger et servitutis oblitus populus, aut ex 659equo agetis, aut aliis imperitabitis." Agrippiuenses, sumpto consultandi spatio, quando neque subire condi- tiones metus futuri, neque palam aspemari conditio 2prsesens, sinebat, m hunc modum respondent. "Quae prima libertatis facultas data est, avidius quam cautius, sumpsimus, ut vobis cseterisque Germanis, consan- guineis nostris, jungeremur. Muros civitatis, con- gregantibus se cum maxime Romanorum exercitibus, 3augere nobis, quam diruere, tutius est. Si qui ex HISTORIARUM IV. 6i—66. 199 A. D. 10.] Italia, aut provinciis, alienigense in finibus nostris fuerant, eos bellum absumpsit, vel in suas quisque sedes refugere. Deductis oliin et nobiscum per con- nubium sociatis, quique mox provenere, hac patria est. Nec vos adeo iniquos existimamus, ut interfici a nobis 4 parentes, fratres, liberos nostros velitis. Vectigal et ouera commerciorum resolvimus. Sint transitus incus- toditi ; sed diumi et inermes : donec nova et recentia jura in vetustatem consuetudiae vertantur. Arbitrum 5 liabebimus Givilem et Veledam, apud quos pacta san- cientur," Sic lenitis Tencteris, legati ad Civilem et Veledam missi cum donis, cuncta ex voluntate Agrip- pinensium perpetravere, Sed coram adii'e alloquique 6 Veledam negatum. Arcebantur aspectu, quo venera- tionis plus inesset, Ipsa edita in turre : delectus e propinquis consulta responsaque, ut internuntius Nu- minis, portabat. Civilis, societate Agrippinensium auctus, proximas 66 civitates affectare, aut adversantibus bellum inferre, statuit. Occupatisque Sunicis, et juventute eonim per cohortes composita, quo minus ultra pergeret, Claudius Labeo Betasiorum Tungrorumque et Nerviorum tu- multuaria manu restitit : fretus loco, quia pontem Mosae fluminis anteceperat, Pugnabaturque in angustiis am- 2 bigue, donec Germani trausnatantes terga Labeonis invasere, Simul Civilis, ausus, an ex composito, intulit se agmini Tungrorum, et clara voce, " Non ideo," inquit, " belJum sumpsimus, ut Batavi et Treveri gen- tibus imperent, Procul hsec a nobis arrogantia. Ac- cipite societatem. Transgredior ad vos, seu me Ducem, seu militem, mavultis." Movebatur vulgus, condebant- 3 quc gladios; cum Campanus ac Juvenalis, ex pri- moribus Tungrorum, umversam ei gentem dediderc. 200 TACITI [A. U. C. 823. Labeo, antequam circumveniretur, profugit. Civilis Betasios quoque ac Kervios, in fidem acceptos, copiis suis adjunxit : ingens rerum, perculsis civitatum ani- mis, vel sponte incliuantibus. 67 Interea Jidius Sabiuus, projectis foederis Romani monumentis, Csesarem se salutari jubet : magnamque et inconditam popularium turbam in Sequauos rapit, conterminam civitatem et nobis fidam. Nec Sequani 2 detrectavere certamen. Fortuna melioribus affuit. Pusi Lingones. Sabinus festinatum temere proelium pari formidine deseruit. Utque famam exitii sui fa- ceret, villam, in quam perfugerat, cremavit : illic vo- 3 luntaria moi-te interiisse creditus. Sed, quibus artibua latebrisque vitam per novem mox annos traduxerit, simul amicorum ejus constantiam et insigne Epponinse uxoris exemplum, suo loco reddemus. Sequanorum 4prospera acie belli impetus stetit. Resipiscere paulatim civitates, fasque et foedera respicere, principibus Re- mis : qui per Gallias edixere, ut missis legatis in. commune consultarent, libertas an pax placeret. 68 At E.om8e cuncta in deterius audita Mucianum an- gebant, ne, quanquam egregii Duces (jam enim Gallum Annium et Petilium Cerialem delegerat) summam belii parum tolerarent. Nec relinquenda urbs sine rectore. 2 Et Domitiani indomitse libidines timebanrur : sus- pectis, uti diximus, Primo Antonio Varoque Arrio. Varus, Praitorianis prsepositus, vim atque arma retine- bat. Eum Mucianus pulsum loco, ne sine solatio 3 ageret, annonffi prsefecit. Utque Domitiaui animum, Varo haud alienum, deliniret, Arretinum Clementem, domui Vespasiani per affinitatem innexum et gratis- simum Domitiano, Praetorianis prs^eposuit, patrem ejus, sub Caio Csesare, egregie functum ea cura, dictitans : HISTORIARUM IV. 66— 6X 201 A. D. 70.J leetum militibus idsm nomen, atqne ipsum, quanqnam Senatorii ordim's, ad utraque mvmia sufRcere. As-4 sumantur e civitate clarissimus quisque, et alii per ambitionem. Simul Domitianus Mucianusque accinge- bantur, dispari animo : Llle spe ac juventa properus, liic moras nectens, quis flagrantem retineret, ne ferocia setatis ct pravis impulsoribus, si exercitum invasisset, paci belloque male consuleret. Legiones victrices, 5 sexta et octava, Yitellianarum unsetvicesima, e recens conscriptis secunda, Penninis Cottianisque Alpibus, pars monte Graio, traducuntur : XIV legio e Britannia, sexta ac decima ex Hispania accitse. Igitur venientis 6 exercitus fama, et suopte ingenio, ad mitiora inclinantes Galliarum civitates, in Remos convenere, Treverorum legatio illic opperiebatur, acerrimo instinctore bclli Tullio Yalentino. Is meditata oratione cuncta, maguis 7 imperiis objectari solita, contumeliasque et invidiam in Populura Romanum effudit : turbidus miscendis sedi- tionibus, et plerisque gratus vecordi facundia. At 69 Julius Auspex, e primoribus E.emorum, yim Romanam pacisque bona dissertans, et " sumi bellum etiam ab ignavis, strenuissimi cujusque periculo geri, jamque super caput legiones," sapientissimum quemque re- verentia fideque, juniores periculo ac metu, continuit. Et Yalentini annnum laudabant, consilium Auspicis sequebantur. Constat, obstitisse Treveris Lingonibus- 2 que apud Gallias, quod, Yindicis motu, cum Yirginio steterant. Deterruit plerosque provinciarum temula- tio : '• quod bello caput ? unde jus auspiciumque pete- retur ? quam, si cuncta provenissent, sedem Imperio legerent r" Xondum ^ictoria, jam discordia erat : aUis 3 foedera, quibusdam opes viresque, aut vetustatem ori- ginis, per jurgia jactantibus. Teedio futui-orum prse- 202 TACITI [A. U. C. 823. sentia placuere. Scribuntur ad Treveros epistolae, no mine Galliarum, ut abstinerent armis, impetrabili venia 4 et paratis deprecatoribus, si pceniteret. E^stitit idem Valentinus, obstruxitque civitatis supe aures, haud pei-inde instruendo bello intentus, quam frequens con- TOcionibus. Igitur non Treveri, neque Lingones cse- terseve rebellium civitates, pro magnitudine suscepti discriminis agere. Ne Duces quidern in unum con- sulere. Sed Civilis avia Belgarum cii-cumibat : dum 2 Claudium Labeonem capere aut exturbare nltitur. Clas- sicus, segne plerumque otiimi trahens, velut parto im- perio fruebatur. Ne Tutor quidem maturavit supe- riorera Germaniae ripara et ardua Alpiura prsesidiis 3 oiaudere. Atque interim unsetvicesima legio Yindo- nissa, Sextilius Felix cum auxiliariis cohortibus per Rlisetiara irrupere. Accessit ala Singularium, excita olim a Vitellio, deinde in partes Vespasiani transgressa. Prseerat Julius Briganticus, sorore Civilis genitus, ut ferme acerrima proximorum odia sunt, invisus avunculo 4 iafensusque. Tutor Treverorum copias, recenti Van- gionum, Caracatium, Tribocorum delectu auctas, ve- terano pedite atque equite firmavit, corruptis spe, aut metu subactis legionariis : qui primo coliortem, prae- missam a SextLlio Felice, interficiunt ; rnox ubi Duces exercitusque Romanus propinquabant, honesto trans- fugio redierp. : secutis Tribocis ^''angionibusque et Ca- 5 racatibus. Tutor, Treveris comitantibus, \itato Ma- gontiaco, Bingium concessit, fidcns loco, quia pontem Kavae fluminis abruperat, sed incursu cohortium, quas Sextihus ducebat, et rcperto vado, proditus fususque. Ea clade perculsi Trcveri, et plebes, omissis arrais, per 6 agros palatur. Quidam Principum, ut primi posuisse bellum viderentur, iu civitates, qua societatem Ko- HISTORIARUM IV. 69—71. 203 A. D. 70.] inaaam non exuerant, perfugerunt. Legiones a No- vesio Bonnaque in Treveros, ut supra memora^dmus, traductffi, se ipsse in verba Vespasiani adigunt. Hi£C 7 VaientLUO absente gesta : qui ubi adventabat fureus, cunctaque rursus in turbas et exitium conversurus, legiones in Mediomatricos, sociam civitatem, absces- sere. Valentinus ac Tutor in arma Treveros retra- 8 liunt : occisLs Herennio ac Numisio, Legatis, quo mi- nore spe veniae cresceret vinculum sceleris. Hic belli status erat, cum Petilius Ceiialis Magon-7l tiacum venit. Ejus adventu erectse spes. Ipse pugnse avidus et contemnendis, quam cavendis, hostibus me- lior, ferocia verborum militem iucendebat : ubi prinium congredi licuisset, nullam prcelio moram facturus. De- 2 lectus per Galliam habitos in civitates remittit, ac nuntiare jubet, sufficere Lnperio legiones : socii ad munia pacis redirent, secui'i, velut confecto bello, quod Romanse manus excepissent. Aiixit ea res Gallorum obsequium. Nam, recepta juventute, faciLius tributa toleravere, proniores ad officia, quod spernebautur. At 3 Civilis et Classicus, ubi pulsum Tutorem, csesos Tre- veros, cuncta hostibus prospera accepere, trepidi ac properantes, dum dispersas suorura copias conducunt, crebris interim nuntiis Valentinum monuere, ne sum- mae rei periculum faceret. Eo rapidius Cerialis, missis 4 in Mediomatricos, qui breviore itiuere legiones in hos- tem verterent, contracto, quod erat militum Magon- tiaci, quantumque secum transvexerat, tertiis castris Rigodulum venit ; quem locum magua Treverorum manu Valentinus insederat, montibus aut Mosella anme septimi. Et addiderat fossas objicesque saxorum. Nec 5 detemiere ea munimenta Romanum Ducem, quo miuas peditem pernimpeie juberet, eqidtum aciem iu coUem 204 TACITI [A. U. C. 833, erigeret, spreto hoste ; quem, temere collectum, haud ita loco juvari, ut non plus suis in virtute foret. ePauHiun morae in ascensu, dum missilia hostium prae- vehuntur : ut ventum in manus, deturbati ruinse modo preecipitantur. Et pars equitum, sequioribus jugis cir- cumvecta, nobiHssimos Belgarum, in quis Ducem Va- 721entinum, cepit. Cerialis postero die coloniam Treve- rorum ingressus est, avido milite eruendse civitatis : " hanc esse Classici, hanc Tutoris, patriam : horum sce- lere clausas csesasque legiones. Quid tantum Cremo- nam meruisse; quam e gremio ItaHae raptam, quia 2 unius noctis moram victoribus attulerit ? Stare in con- finio Germanise integram sedem, spohis exercituum et Ducuni csedibus ovantem. Redigeretur praeda in fiscum : ipsis sufficere ignes et rebellis coloniaj ruinas, Squibus tot castrorum excidia pensarentui-.'' CeriaUs, a metu infamise, si licentia ssevitiaque imbuere miUtem crederetur, pressit iras. Et paruere, posito civium 4bello, ad externa modestiores. Convertit Lnde animos accitarum e Mediomatricis legionum miserabihs aspec- tus. Stabant conscientia flagitii maestae, fixis in terram oculis. Nulla inter coeuntes exercitus consalutatio. Neque solantibus hortantibusve responsa dabant, abditi 5 per tentoria et lucem ipsam vitantes. Nec perinde pe- riculum aut metus, quam pudor ac dedecus, obstupe- fecerat : attonitis etiam victoribus, qui vocem precesque adhibere non ausi, lacrimis ac silentio veniam posce- bant : douec Cerialis mulceret animos, fato acta dicti- tans, quse mihtum Ducumque discordia, vel fraude 6 hostium, evenissent. Primum illum stipendionim et sacramenti diem haberent : priorum facmorum neque Imperatorem neque se memiuisse. Tunc recepti in eadem castra et cdictum per manipulos, ne quis in cer- HISTORIARUM IV. 71—74. 205 A. D. 70.] tamine jurgiove seditionem aut cladem commilitoni ob- 73 jectaret. Mox Treveros ac Lingones, ad conciouem vocatos, ita alloquitur : " Neque ego uuquam facimdiam exercui ; et Populi E.omani Airtuteni armis afiirmavi. Sed, quia apud vos verba plurimum valent, bonaque 2 ac niala non sua natura, sed vocibus seditiosonun, ses- timantur, statui pauca disserere, quee, profligato bello, utiJius sit vobis audisse, quam nobis dixisse. Ten-am3 vestram, cseterorumque Gallorum, ingressi sunt Duces Imperatoresque E.omani, nuUa cupidiue, sed majoribus vestris invocantibus, quos discordise usque ad exitium fatigabant. Et acciti auxilio Germani sociis paiitcr atque hostibus servitutem imposuerant. Quot proeliis 4 adversus Cimbros Teutonosque, quantis exercituimi nostrorum laboribus, quove eventu Germanica bella tractaverimus, satis clarum. Nec ideo Rhenum inse- dimus, ut ItaHam tueremur; sed ne quis alius Ario- vistus Regno Galliarum potiretur. An vos carioresS Ci\Tli Batavisque et Transrhenanis gentibus creditis, quam majoribus eorum patres avique vestri fueruat ? Eadem semper causa Germanis transcendendi in Gal- lias, libido atque avaritia et mutandse sedis amor, ut, relictis paludibus et solitudinibus suis, fecundissimum hoc solum vosque ipsos possiderenc. C^terum libertas6 et speciosa nomina prsetexuntur : nec quisquam alie- num servitium et dominationem sibi concupivit, ut non eadem ista vocabula usurparet. Regna bellaque per 74 Gallias semper fuere, donec in nostrum jus concederetis. Nos, quanquam toties lacessiti, jure victorise id sohim vobis addidimus, quo pacem tueremur. Kam neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine tributis haberi queunt. Csetera^ in communi sita sunt. Ipsi plerumque legionibus 206 TACITI [A. U.C.823. nostris prsesidetis : ipsi has aliasque provincias regi- tis. Nibil separatum elausumye. Et laudatorum Prin- cipum usus ex a?quo, quamvis procul agentibus : ssevi 3 proximis ingruunt. Quomodo sterilitatem, aut nimios imbres et caetera naturse raala, ita luxura vel avari- tiani dominantium tolerate. Vitia erunt, donec ho- mines : sed neque h£EC continua, et meliorum interventu 4pensantur. Nisi forte, Tutore et Classico reguan- tibus, moderatius imperium speratis : aut minoribus, quam nunc, tributis parabuntur exercitus, quibus Ger- mani Britannique arceantur. Nara pulsis (quod I)ii prohibeant,) Romanis, quid aliud, quam bella omnium 5 iriter se gentium exsistent ? Octingentorum annorura fortuna disciplinaque compages hsec coaluit, quse con- velli, sine exitio convellentium, non potest. Sed vobis maximum discrimen, penes quos aurum et opes, prseci- 6 puse bellorum causae. Proinde pacem et urbem, quani victi victoresque eodem jure, obtinemus, araate, coHte. Moneant vos utriusque fortunae documenta, ne con- tumaciara cum pernicie, quara obsequium cura securi- tate, raalitis." Tali oratione graviora metuentes com- posuit erexitque. 75 Tenebantur victore esercitu Treveri, cum CivilLs et Classicus misere epistolas ad Cerialem, quarura hsec 2 sententia fuit. " "Vespasiaimra, quanquara nuntios oc- cultarent, exccssisse vita. Urbera atque ItaHam intemo bello consumptam. Muciani ac Doraitiani vana et sine viribus nomina. Si Ceriahs imperium Galharum veHt, ipsos finibus civitatum suarum contentos ; si proeHum 3maHt, ne id quidera abnuere." Ad ea CeriaHs CiviH et Classico nihil: eura, qui attulerat ipsas epistolas, ad Domitianura misit. Hostes, di^dsis copus, advencre undique. Plerique culpabant Cerialem, passumjungi. HI3T0RIARUM IV. 74—77. 207 A. D. 70.] quos discretos intercipere licuisset. Romauus exercitus 4 castra fossa valloque ciiTumdedit, quis temere antea intutis consederat. Apud Gcrmanos diversis senteniiis certabatur. Civilis, opperiendas Transrhenanorum gentes, 76 quarum terrore fractse Populi E.omani vires obtereren- tur. Gallos, quid aliud, quam prsedam victoribus ? Et tamen, quod roboris sit, Belgas, secum palam aut voto stare. Tutor, cunctatione crcscere rem Romanam, affir- 2 mabat, coeontibus undique exercitibus. " Transvectam e Britaunia legionem : accitas ex ELispania : adventare ex Italia : nec subitum militem, sed veterem expertum- que beUi. Kam Germanos, qui ab ipsis sperentur, non 3 juberi, non regi, sed cuncta ex libidine agere : pecuni- amque ac dona, quis solis corrumpantur, majora apud Romanos, et neminem adeo iu arma pronum, ut uon idem pretium quietis, quam periculi, malit. Quod si4 statim congrediantur, nullas esse Ceriali, nisi ex reli- quiis Germanici exercitus, legiones, foederibus Gallia- nim obstrictas. Idque ipsum, quod inconditam nuper Valentini manum contra spem suam fuderint, alimentum mis Ducique temeritatis. Ausuros rursus venturosque 5 in manus, non imperiti adolescentidi, verba et conciones, quam ferrura et arma, meditantis, sed Civilis et Classici : quos ubi aspexerint, redituram in animos formidiuem, fugam famemque ac toties captis precariara ^itam, nequc Treveros aut Lingouas benevolentia contiiieri : resump- turos arma, ubi metus abscesserit." Diremit consiKo- 6 rum diversitatem, approbata Tutoris sententia, Clas- sicus : statimque exsequuntur. Media acies ubiis Lin- 77 gonibusque data : dextro cornu coliortes Batavorum : sinistro Bructeri Tcncterique. Pars montibus, alii, viam inter Mosellamque flumen, tam improvisi assiluere, ut in cubiculo ac lectulo Cerialis (neque enim noctem in 208 TACITI [A. U. C. 823. castris egerat,) pugnari simul vincique suos audierit, in- crepans pavorem nuntiantiunij donec univeisa cladcs in 2 ocuJis fuit. Perrupta legionum castra, fusi equites : medius MoselliE pons, qui ulteriora colonise annectit, ab hostibus insessus. Cerialis, turbidis rebus intrepidus et fugientes manu retrabens, intecto corpore promptus inter tela, felici temeritate et fortissirai cujusque ac- S cursu, recuperatum pontem electa manu finnavit. Mox iu castra reversus, palantes captarum apud Xovesium Bonnamque legionum manipulos et rarum apud signa militem ac prope circumventas aquilas videt. lucensus ira, " non riaccum," inquit, " non Yoculam deseritis. 4 Is ulla hic proditio : neque aliud excusandum habeo, quam quod vos, Gallici fcederis oblitos, redisse in me- moriam E.cmani sacramenti, temere credidi. Annu- merabor Numisiis et Herenniis : ut omnes Legati vcstri, aut militum manibus, aut hostium, ceciderint. 5 Ite, mintiate Yespasiano, vel, quod propius est, Civili et Classico, reKctum a vobis in acie Ducem. Yenient legiones, quse neque me inultum, neque vos impunitos, 78 patiantur." Yera erant, et a Tribunis Praefectisque eadem ingerebantur. Consistunt per cohortes et mani- pulos : neque enim poterat patescere acies, effuso hoste, et impedientibus tentoriis sarcinisque, cum intra vallum 2pugnaretur. Tutor et Classicus et Civilis, suis qiiis- que locis, pugnam ciebant : Gallos pro hbertate, Ba- tavos pro gloria, Germanos ad praedam instigantes. Et cuncta pro hostibus erant. Donec legio unaetvicesima, patentiore, quam cseterae, spatio conglobata, sustinuit Sruentes; mox impuHt. Nec sine ope Diviaa, mutatis repente animis, terga victores vertere. Ipsi, territos se cohortium aspectu, ferebant, quse, primo impetu dis- jectaj, summis rursus jugis congregabautur, ac speciem HISTORIARUM IV. 77—80. 209 A. D. 70.] novi auxilii fecerant. Sed obstitit vincentibus pravnm inter ipsos certamen, omisso hoste, spolia consectaudi. Cerialis, ut incuria prope rem afflixit, ita constantia 5 restituit ; secutusque fortunam castra hostium eodem die capit exscinditque. Nec in longum quies muiti data. 79 Orabant auxilium Agi'ippinenses, offerebantque uxorem ac sororem Civilis et filiam Classici, relicta sibi pignora societatis. Atque interim dispersos in domibus Ger- 2 manos trucidaverant ; unde metus et justse preces in- vocantium, antequam hostes, reparatis viribus, ad spem vel ad ultionem accingerentur. Namque et Civilis illuc 3 intenderat, non invalidus, flagrantissima cohortium sua- rum integra, quse e Chaucis Frisiisque composita Tol- biaci in fmibus Agrippinensium agebat. Sed tristis 4 nuntius avertit, deletam cohortem dolo Agi-ippinensium, qui largis epulis vinoque sopitos Germanos, clausis fori- bus, igne injecto cremavere. Simul Cerialis propero agmine subvenit, Circumsteterat Ci^dlem et alius metus, 5 ne quarta decima legio, adjuncta Britannica classe, afflic- taret Batavos, qua Oceano ambiuntur. Sed legionem terrestri itinere Pabius Priscus legatus in Nervios Tungrosque duxit, effique civitates in deditionem ac- ceptse. Classera ultro Canninefates aggressi sunt, 6 majorque pars navium depressa aut capta. Et Ner- viorum multitudinem, sponte commotam ut pro Romanis bellum capesseret, iidem Canninefates fudere. Classi- cus quoque adversus equites I^ovesium a Ceriale prae- missos secundum prfelium fecit. Quse modica sed 7 crebra damna famam victorise nuper parta? lacerabant. lisdem diebus Mucianus Vitellii filimn interfici jubet, 80 mansuram discordiam obtendens, ni semina belli re- stinxisset. Neque Antonium Primum adsciri inter co- mites a Domitiano passus est, favore miUtum anxius et TAC, TOJf. II. P 210 TACITI [A. U. C. 823. superbia viri, aequalium. quoque, adeo superiorum into- 2leraiitis. Profectus ad Vespasiamim Antonius ut non pro spe sua excipitur, ita neque averso imperatoris animo. Traliebatur in diversa, Linc meritis Antonii, cu- jus ductu confectum haud dubie bellum erat, inde !Muciaui epistolis : simul caeteri ut infestam tumidum- que insectabantur, adjunctis prioris vitte criminibus. SNeque ipse deerat arrogantia vocarc offensas, nimius commemorandis quse meruisset. Alios ut imbelles, Cae- cinam ut captivum ac dedititium increpat. Uude pau- latim levior viliorque baberi, manente tamen in speciem amicitia. 81 Per eos menses, quibus Yespasianus Alexandrise sta- tos sestivis flatibus dies et certa maris opperiebatur, multa miraciila evenere, quis caelestis favor et qusedam 2in Vespasianum inclinatio numiuum ostenderetur. E plebe Alexandrina quidam oculorum tabe notus genua ejus advolvitur, remedium ctecitatis exposcens gemitu, monitu Serapidis dei, quem dedita superstitionibus gens ante alios colit ; precabaturque principem ut genas et oculorum orbes dignaretur respergere oris excremento. SAlius, manum seger, eodem deo auctore, ut pede ac vestigio Ca^saris calcaretur orabat. Vespasianus primo irridere, aspernari ; atque iliis instantibus modo famam vanitatis metuere, modo obsecratione ipsorum et voci- 4 bus adulantium in spem induci. Postremo cestimari a medjcis jubet an talis coecitas ac dcbiiitas ope liumana superabiles forent. Medici varie disserere : liuic non exesam vim luminis, et redituram, si pellerentur ob- stantia; nii elapsos in pravum artus, si salubris vis 5 adliibcatur, posse integrari. Id fortasse cordi diis, et divino ministcrio principem electum; denique patrati remedii gloriam pcnes Csesarem, irriti ludibrium penes HISTORIARUM IV. 80-83. 211 A. D. ro.] miseros fore. Igitur Vespasianns, cuncta fortunoe snae 6 patere ratus nec quicquam ultra incredibile, Iseto ipse vultu, erecta quse adstabat multitudine, jussa exsequi- tur. Statim couversa ad usuni manus, ac cseco reluxit 7 dies. Utrumque, qui interfuere, nunc quoque memo- rant, postquam nullum mendacio pretium. Altior iude Yespasiano cupido adeundi sacram sedem, 82- ut super rebus imperii consuleret. Arceri templo cunc- tos jubet. Atque ingressus intentusque numini, re- 2. spexit pone tergum e primoribus jEgyptionmi nomine Basiliden, quem procul Alexandria plurium diemm iti- nere et ajgro corpore detineri haud ignorabat. Per- 3 eunctatur sacerdotes num illo die Basilides templum inisset ; percunctatur obvios num in urbe visus sit : denique, missis equitibus, explorat illo temporis mo- mento octoginta millibus passuum abfuisse. Tunc divi- nam speciem et vim responsi ex nomine Basilidis interpretatus est. Origo dei nondum nostris auctoribiis 83 celebrata : ^gyptiorum antistites sic memorant ; Pto- lema?o regi, qui Macedonum primus ^gypti opes fir- mavit, cum Alexandriae recens conditae moenia templaque et rcligiones adderet, oblatum per quietem decore eximio et majore quam liumana specie juvenem, qui moneret nt, fidissimis amicorum in Pontum missis, effigiem suam acciret : Isetum id regno, magnamque et inclitam sedem fore, qnae excepisset. Simul visum eundem juvenem in cselimi igne plurimo attolli. Pto- 2 lemseus, omine et miraculo excitus, sacerdotibus ^gyp- tiorum, quibus mos talia intelligere, noctuinos visus aperit. Atque illis Ponti et extemorum pamm gnaris, Timotlieum Atheniensem e gente Eumolpidamm, quem nt antistitem ca^rimoniarnm Eleusine exciverat, qurenam illa superstitio, quod numen, interrogat. Timotheus, 3 212 TACITI [A. U. C. 823. qusesitis qui in Pontum meassent, cognoscit urbem illic Sinopen, nec procul templum, vetere inter accolas fama, Jovis Ditis : namque et muliebrem effigiem adsistere, 4quam plerique Proserpinam vocent. Sed Ptolemseus, ut sunt ingenia regum, pronus ad formidinem, ubi securitas rediit, voluptatum quam religionum appetens, negligere paulatim, aliasque ad curas animum vertere, donec eadem species terribilior jam et instantior exitium 5 ipsi reguoque denuntiaret, ni jussa patrarentur. Tum legatos et dona Scydrothemidi regi (is tunc Sinopensibus imperitabat.) expediri jubet ; prsecepitque navigaturis ut 6 Pnliicum Apollinem adeant. Illis mare secundum, sors oraculi liaud ambigua: "irent, simulacrumque patris 84 sui revelierent, sororis relinquerent." Ut Sinopen ve- nere, munera, preces, mandata regis sui Scjdrothe- midi allegant. Qui versus animi modo numen paves- cere, modo minis adversantis populi teiTcri ; sfepe donis 2 promissisque legatorum flectebatur. Atque interim triennio exacto, Ptolemseus non studium, non preces omittere. Dignitatem legatorum, numenim navium, 3 auri pondus augebat. Tum minax facies Scydrothe- midi oifertur, ne destinata deo ultra moraretur." Cunc- tantem varia pernicies, morbique et manifesta caeles- tium ira, graviorque iu dies fatigabat, Advocata con- cione jussa numinis, suos PtoIema?ique visus, ingru- 4entia mala expouit. Vulgus aversari regem, invidere iEgypto, sibi metuere templumque circumsedere. Ma- jor hiiic fama tradidit, deum ipsum appulsas litori naves sponte conscendisse. Mirum iude dictu, tertio die tantum maris cmeusi Alexandriam appelluntur. sTcmplum pro raagnitudine urbis exstructum loco cui nomen Pliacotis. Fuerat illic sacellum Serapidi atque Ibidi antiquitus sacratum. Hsec de origine et advectu HISTORIARUM IV, 83—86. 213 A. D. 70.] dei celeberrima, Nec smn ignarus esse quosdam qiiiS Seleucia, urbe Syriae, accitum, reguante Ptolemaeo, quem tertia setas tulit; alii auctorem eundem Ptolemaeum, sedem ex qua transierit MempMm perhibent, incKtam olim et veteris -^gypti columen. Deum ipsiun multiT ^sculapium, quod medeatur segris corporibus, quidam Osii-in, antiquissimum illis gentibus numen, plerique Jovem, ut rerum omnium potentem, plurimi Ditem patrem, insignibus quse in ipso manifesta^ aut per ambages conjectant. At Domitianus Mucianusque, antequam Alpibus pro- 85 pinquarent, prosperos rerum in Treveris gestarum nun- tios accepere. Prsecipua \ictorise fides dux liostium2 Valentinus, nequaquam abjecto animo, quos spiritus gessisset, vultu ferebat. Auditus ideo tantum, ut nos- 3 ceretur ingenium ejus, damnatusque, inter ipsum sup- plicium exprobranti cuidam patriam ejus captam, " ac- cipere se solatium mortis" respondit. Sed Mucianus4 quod diu occultaverat, ut recens exprompsit : " quoniam benignitate deum fractse bostium vires forent, paruni decore Domitianum, confecto prope bello, aliena3 glorias interventurum. Si status imperii aut salus GalliarumS in discrimine verteretur, debuisse Csesarem in acie stare : Canninefates Batavosque minoribus ducibus de- legandos, Ipse Lugduni vim fortunamque priucipatus 6 e proximo ostentaret, nec parvis periculis immixtus, et majoribus non defuturus." Intelligebantur artes ; sed 86 pars obsequii in eo, ne deprelienderentur. Ita Lug- dunum ventum. Unde creditur Domitianus occultis ad Cerialem nuntiis fidem ejus tentavisse, au prseseuti sibi exercitum imperiumque traditurus foret. Qua2 cogitatione bellum adversus patrem agitaverit, an opes yiresque adversus fratrem, in incerto fuit : nam Cerialis 214 TAC. HIST, IV. 86. [A. U. C. 823. salubri teraperamento elusit, ut vana pueriliter cupi- 3 entem. Domitianus sperni a senioribus juveutam suam cernens, modica quoque et usurpata antea munia imperii omittebat. simplicitatis ac modestiae imagine in altitudi- nem conditus, studiumque iiterarum et amorem carmi- num simulanSj quo velaret animum, et fratris semulationi subduceretur, cujus disparem mitioremque natui-am contra interpretabatur. C. CORNELII TACITI AB EXCESSU DIVI AUGUSTI HISTORIARUM LIBER QUINTUS. 1 Ejusdem anni princioio Csesar Titns, perdomandse a.u.c Judteaj deleetus a patre, et privatis utriusque rebus^^^' niiiitia clarus, majore tum vi famaque agebat, certan- 7o. tibus provinciarum et exercituum studiis, Atque ipse,2 ut super fortunam crederetur, decorum se promptmn- que iu armis ostendebat, comitate et alloquiis officia proTOcans, ac plerumque in opere, iu agmine gregario militi mixtus, incorrupto ducis honore. Tres eum ins Judaea legiones, quinta et decima et quuitadecinia, vetus Vespasiani nules, excepere. Addidit e Syria duo- decimam, et abductos Alexandria duoetvicesimanos ter- tianosque. Comitabantur viginti sociee coliortes, octo4 eqQitum alae, simul Agrippa Solisemusque reges, et auxilia regis Antiochi, validaque et, solito inter accolas odio, infensa Judseis Arabum manus ; multi quos urbe atque Italia sua quemque spes acciverat occupaudi principem adhuc vacuum. His cum copiis fines hostiom 5 Lngressus composito agmine, cuncta explorans para- tusque decemere, haud procul Hierosolymis castra facit. Sed quouiam famosa? urbis supremum diem tradituri2 sumus, congruens videtur primordia ejus aperire. 216 TACITI [A. U. C. 823. 2 Judseos, Creta insula profugos, novissima Libyse insedisse memorant, qua tempestate Satumus vi Jovis pulsus cesserit regnis. Argumentum e nomine petitur : inclitum in Creta Idam montem; accolas Tdseos aucto Sin barbarum cognomento Judseos vocitari. Quidam regnante Iside exundantem per iEgyptum multitudinem, ducibus Hierosolymo ac Juda, proximas in terras exone- ratam ; plerique jEthiopum prolcm, quos, rege CepLeo, 4 metus atque odium mutare sedes perpulerit. Sunt qui tradant Assyrios convenas, indigum agrorum populum, parte -ZEgypti potitos, mox proprias urbes Hebreeasque terras et propiora Syrise coluisse. Clara alii Judseorum initia^ Solymos, carminibus Homeri celebratam gentem, 3 conditee urbi Hierosolyma nomen e suo fecisse. Plurimi auctores consentiunt, orta per .ZEgyptum tabe quse corpora foedaret, regem Boccliorim, adito Hammonis oraculo, remedium petentem, purgarc regnum et id genus hominum, ut invisuro diis, alias in tcrras avehere 2jussum. Sic conquisitum collectumque vulgus, post- quam vastis locis relictum sit, cseteris per lacrimas torpentibus, IMoysen, unam exsulum, monuisse, ne quam deorum hominumve opem exspectarent utrisque dcseiti, sed sibimet, duce cselesti, crederent, primo ^cujus auxilio praesentes miserias pepulissent. Assen- sere atque omnium ignari fortuitum iter incipiunt. Sed nihil aique qaum inopia aquse fatigabat. Jamque haud procul exitio totis campis procubuerant, cum grex asinorum agrestium e pastu in rupem nemore opacam ^ concessit. Sccutus Moyses conjectura herbidi soli largas aquarum venas aperit. Id lcvamen ; et continuum sex dierum iter eraensi, scptimo, pulsis cultoribus, obtinucre 4 terras in quis ui-bs et templum dicata. Moyses quo sibi in posteruni gentem firraaret, eovos ritus contrariosque HTSTORIARUM V. 2—5 217 A. D. 70.] cseteris mortalibus indidit. Profaua illic omma quae apud uos sacra ; rursum concessa apud illos quse uobis incesta. Effigiem animalis, quo monstrante errorem 2 sitimque depideraut, penetrali sacravere, ca^so ariete velut iu contumeliam Hammonis. Bos qnoque immo- latur, quia iEgyptii Apin colunt. Sue abstinent merito 3 cladis, qua ipsos scabies quondam tm-paverat, cui id animal obnoxium. Longam olim famem crebris adliuc jcjimiis fatentur; et, raptarum fragum argumentura, panis Judaicus nullo fermento detiuetur. Septimo die 4 otium placuisse ferunt, quia is finem laborum tulerit ; dein, blandiente inertia, septimum quoque aunum igna- vice datmn. Alii honorem enm Satui-no liaberi, seu princi- 5 pia religionis tradentibus Id^eis, quos cum Saturno pulsos et conditores gentis accepimus, seu quod de septem side- ribus qiiis mortales reguntur, altissimo orbe et preecipua poteutia stella Satui-ni feratur : ac pleraque caelestium vim suam et cursum septimos per numeros commeare. Hi ritus, quoquo modo inducti, antiqnitate defenduntur. 5 Caitera instituta siuistra, fceda, pravitate valuere. Kam 2 pessimus quisque, spretis religiouibus patriis, tributa et stipes niuc gerebant ; unde auctse Judaeorum res, et qnia apud ipsos fides obstiuata, misericordia iu promptu, sed adversus omnes aiios liostLie odium. Separati epidis, 3 discreti cubiKbus, projectissima ad libidinem gens, ali- enarum concubitu abstinent; inter se niliil illicitum. Cii*cumcidere genitaKa iustituerunt, ut diversitate nos- 4 cantur. Transgressi in morem eorum idem usurpant, nec quidquam prius imbuuntur quam contemnere deos, exuere patriam, parentes, liberos, fratres vilia habere. Augendae tamen multitudini consulitur. Isam et ne- 5 care quemquam ex agnatis nefas, animosque prj^elio aut suppliciis peremptorum seternos putant. Hiiic gene- 218 TACITI [A. U. C. 823. randi amor et moriendi contemptus. Corpora eondere quam cremare, e more Jigyptio ; eademque cura et de 6 infernis persuasio. Cselestium contra. ^gyptii plera- que animalia effigiesque compositas venerantur ; Judsei mente sola unumque numen intelligunt : profanos qui deum imagines mortalibus materiis in species hominum effiugant ; summum illud et setemum neque imitabile neque interiturum. Igitur nulla simulacra urbibus 7suis, nedum templis sinunt. IS^on regibus hsec adulatio, non Csesaribus honor. Sed quia sacerdotes eorum tibia tvmpanisque concinebant, hedera \dnciebantur, vitisque aurea templo reperta, Liberum patrem coli, domitorem Orientis, quidam arbitrati sunt, nequaquara congruentibus institutis. Quippe Liber festos ketosque ritus posuit, Judceorum mos absurdus sordidusque. 6 Terra finesque, qua ad Orientem vergunt, Arabia ter- minantur ; a meridie ^gyptus objacet ; ab occasu Phcs- nices et mare; septentrionem e latere Syrise longe 2 prospectant. Corpora hominum salubria et ferentia laborum. Rari imbres, uber solum. rruges nostrum ad morem, prfeterque eas balsamum et pabnse. Pal- 3 metis proceritas et decor. Balsamum modica arbor : ut quisqae ramus intumuit, (si vim ferri adhibeas, pavent venee,) fragmine lapidis aut testa aperiuntur ; humor in 4usu medentium est. Pra?cipuum montium Libanum erigit, mirum dictu, tantos inter ardores opacum fidum- que nivibus. Idem amnem Jordanen alit funditque. Kec Jordanes pelago accipitur, sed unum atque alterum 5 lacum integer perfluit, tertio retinetur. Lacus immenso ambitu, specie maris, sapore corruptior, gravitate odoris accoHs pestifer, neque vcnto impellitur, neque pisccs aut suetas aquis vohicres patitur. Incertae undse super- jacta, ut sohdo, ferunt; periti imperitique nandi perinde HISTORIARUM V. 5—8. 219 A. D. ro.] attolluutur. Certo anni bitumeu egerit ; cujus legendi 6 usum, ut coeteras artes, experieutia docuit. Ater suapte natura liquor, et sparso aceto concretus, innatat. Huuc mauu captum, quibus ea cura, in summa navis trahunt : inde, nullo juvante, influit oneratque, donec abscindas. Nec abscindere aere ferrove possis : fugit cruorem ves- 7 temque infectam sanguine quo feminse per menses exsolvuntur. Sic veteres auctores. Sed gnari locorum 8 tradimt, undantes bitumine nioles pelli manuque trabi ad litus ; mox, ubi vapore terrse, vi solis inaruerintj securibus cuneisque ut trabes aut saxa discindi. Haud 7 procul iude campi, quos ferunt olim uberes, magnisque urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse ; et manere vestigia, terramque ipsam, specie torridam, vim frugi- feram perdidisse. Isam cuncta sponte edita aut manu 2 sata, sive herba tenus aut flore, seu solitam iu speciem adolevere, atra et inania velut in cinerem vanescunt. Ego sicut mclitas quondam urbes igne caelesti flagrasse 3 concesserim, ita halitu lacus infici terram, corrumpi superfusum spmtum, eoque fetus segetum et autumni putrescere reor, solo CEcloque juxta gravi. Et Belus 4> anmis Judaico mari illabitm-; cii'ca cujus os lectse areufE, admixto nitro, in vitrum excoquuntm*. Modicum id litus et egerentibus inexhaustum. Magna pars Judsese vicis dispergitur ; habent et 8 oppida. Hierosolyma genti caput. Illic immensae opu- lentise templum, et primis munimentis urbs, dein regia, templum intimis clausum. Ad fores tantum Judaeo aditus ; limine, prgeter sacerdotes, arcebantur. Dum 2 Assyrios penes Medosque et Persas Oriens fuit, despcc- tissima pars servientium : postquam Macedones prae- potuere, rex Antioelms, demere superstitionem et mores Gra:coi-um dare annisus, quo minus teterrimam gentem 220 TACITI [A. U. C. 823. in melms mutaret, Parthorum bello proldbitus est : uaui 3 ea tempestate Arsaces desciverat. Tum Judcei, Mace- douibus invalidis, Parthis nondum adultis, (et Romani procul erant,) sibi ipsi reges iinposuere ; qui, mobilitate vulgi expulsi, resumpta per arma dominatione, fugas civium, urbium eversiones, fratrum, conjugum, paren- tum neces aliaque solita regibus ausi superstitionem fovebant, quia honor sacerdotii firmamentum potentiae 9 assumebatur. Romanorum primus Cn. Pompeius Ju- dseos domuit, templumque jui-e victorise ingressus est. inde vulgatmn, nulla intus deum effigie vacuam sedem et inania arcana. Muri Hierosolymorum diruti, delu- 2 brum mansit. Mox ci\iLi inter nos bello, postquam in ditionem M. Antonii pro^-incise cesserant, rex Partliorum Pacorus Judaa potitus, interfectusque a P. Ventidio, et Parthi trans Euphraten redacti -. Judseos C. Sosius sub- 3 egit. Regnum ab Antonio Herodi datum victor Au- gustus auxit. Post mortem Herodis, nihil exspectato Csesare, Simo quidam regium nomen invaserat. Is a Quintilio Varo, obtinente Syriam, punitas; et gentem 4coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Sub Tibe- rio quies. Deia jussi a C. Cgesare effigiem ejus in templo locare, arma potius sumpsere; quem motum 5 Csesaris mors diremit. Claudius, defunctis regibus aut ad modicum redactis, Judseam provinciam equitibus E.omanis aut libertis permisit ; e quibus Antonius Pelix per omnem saevitiam ac libidinem jus regium servili in- genio exercuit, Drusilla Cleopatrse et Ajitonii nepte in matrimonium accepta, ut ejusdem Antonii Felix pro- 10 gener, Claudius nepos esset. Duravit tamen patientia Judoeis usque ad Gessiimi riorum procuratorem : sub eo bellum ortum. Et comprimere cceptantem Cestium Gallum, Syrise legatum, varia prselia ac ssepius adversa HISTORIARUM V. 8—12. 221 A. D. 70.] excepere. Qui ubi fato aut taedio occidit, missu Xero- 2 nis Vespasianus fortuna famaque et egregiis miaistris, intra duas sestates, cuucta camporum omnesque praeter Hierosolyma urbes victore exercitu tenebat. Proximus 3 annus, civili bello iatentus, quantum ad Juda^os, per otium transiit. Pace per Italiam parta et externse curae rediere. Augebat iras quod soli Judsei non ces- sissent. Simul manere apud exercitus Titum ad omnes principatus novi eventus casusve utilius videbatur. Igitur, castris, uti diximus, ante mania Hierosolj-4 morum positis, instructas legiones ostentavit. Judsei 1 1 sub ipsos muros struxere aciem, rebus secundis longius ausuri, et, si pellerentur, parato perfugio. Missus in eos eques cum expeditis coliortibus ambigue certavit. Mox cessere hostes, et sequentibus diebus crebra pro 2 portis prselia serebant, donec assiduis damnis iutra mffiuia pellerentur. Romani ad oppugnandum versi. Neque enim dignum videbatur famem hostium opperiri ; 3 poscebantque pericula, pars virtute, multi ferocia et cupidine prremiorum. Ipsi Tito Roma et opes volup-4 tatesque ante oculos ; ac ni statini Hierosolyma conci- derent, morari videbautur. Sed urbem arduam situ 5 opera molesque firmaveraut, quis vel plana satis muni- rentur. Nam duos colles immensum editos claudebant muri per artem obliqui aut iutrorsus siauati, ut latera oppugnantium ad ictus patescerent. Extrema rupis 6 abnipta ; et tnrres, ubi mons juvisset, in sexaginta pedes, inter devexa in centenos vicencsque attolle- bantur, mira specie, ac procui intuentibus parcs. Alia 7 intus moenia, regise circumjecta, conspicuoque fastigio turris Antonia, in honorem M. Antonii ab Hcrode ap- pellata. Templnm in modum arcis propriique muri, la- 12 bore H opere ante alios. IpsK porticus, quis templum 222 TACITI [A. U. C. 823. ■ ambibatur, egregium propugnaculum. Fons perennis aqufe, cavati sub terra montes, et pisciuEe cistemseque 2 servandis imbribus. Prseviderant conditores ex diver- sitate morum crebra bella : inde cuncta quamvis adver- sus longum obsidium. Et a Pompeio expugnatis metus 3 atque usus pleraque monstravere. Atque per avaritiam Claudianorum tempomm empto jure muniendi, struxere muros in pace tanquam ad bellum, magna colluvie et cseterarum urbium clade aucti: nam perncacissimus quisque illuc perfugerat, eoque seditiosius agebant. 4Tres duces, totidem exercitus. Extrema et latissima manium Simo, mediam urbem Joannes, f quem et Bargioram vocabant, templum Eleazarus firmaverat. Multitudine et armis Joannes ac Simo, Eleazarus loco 5 pollebat. Sed prselia, dolus, incendia inter ipsos, et magna vis fi-uraenti ambusta. Mox Joannes, missis per speciem sacrificandi qui Eleazarum manumque ejus obtruncarent, templo potitur. Ita in duas factiones civitas discessit, donec, propinquantibus Romanis bel- 13 lum externum concordiam pareret. Evenerant prodigia, quse neque hostiis neque votis piare fas habet gens Buperstitioni obnoxia, rcligionibus adversa. Visse per cselum concun-ere acies, mtilantia arma, et subito nu 2 bium igne collucere templum. Exapertse repente delu bri fores, et audita major humana vox, cxcedere deos ; simul ingens motus excedentium. Quse pauci in me- tum trahebant : pluribus persuasio inerat antiquis sa cerdotum literis contineri, eo ipso tempore fore ut valesceret Oriens, profectique Juda?a -rerum potirentur. 3 Qure ambages Yespasianum ac Titum pra^dixerat : sed vulgus, more humanse cupidinis, sibi tantam fatorum magnitudinem interpretati, ne adversis quidem ad vera mutabantur. Multitudinem obsessoruni, onmis atatis. HISTORIARUM V. 12—15. 223 A. p. 70.] virile ac muliebre secus, sexcenta millia fuisse accepi- mus. Arma cuuctis qui ferre possent ; et plures quam 4 pro numero audebant. Obstinatio viris femiiiisque par ; ac si transferre sedes cogerentur, major vitae metus quam mortis. Hanc adversus urbem gentemque Caesar Titus, quando impetus et subita belli locus abnueret, aggeribus vineisque certare statuit. Dividuntur legi-5 ouibus munia, et quies praeliorum fuit, donec cuncta expugnandis ui-bibus reperta apud veteres aut no^is ingeniis struerentur. At Civilis, post malam in Treveris pugnam, reparato 14 per Germaniam exercitu apud Vetera castra consedit, tutus loco, et ut memoria prosperarum illic rerum au- gescerent barbarorum animi. Secutus est eodem Ce-2 rialis, duplicatis copiis adventu secundffi et sextae ct quartae decimse legionum. Cohortesque et alap, jam pridem accitas, post victoriam properaverant. NeuterS ducum cunctator. Sed arcebat latitudo camporum suopte ingenio humentium. Addiderat Civilis obli- quam in E.henum molem, cujus objectu revobitus amnis adjacentibus superfundcretui". Ea loci forma, incertis 4 vadis subdola et nobis adversa : quippe miles Romanus armis grans et nandi pandus ; Germanos, flumiuibus suetos, le^dtas armormn et proceritas corporum attollit. Igitnr, lacessentibus Batavis, ferocissimo cuique nos- 15 trorum coeptum certamen ; deinde orta trepidatio, cum prsealtis paludibus arma equi haurirentur. Germani notis vadis persultabant, omissa plerumque fronte, la- tera ac terga circumvenientes. Neque ut in pedestri2 acie, cominus eminus certabatur; sed tanquam navali pugua, vagi inter undas aut, si quid stabile occurrebat, totis illic corporibus nitentesj vulnerati cum integris, periti nandi cum ignaris ia mutuam pemiciem implica- 224. TACITI [A. U, C. 823. Bbantur. Minor tamen qnam pro tumultu csecles, quia non ausi egredi paludem Germani in castra rediere. Ejus prtelii eventus utrumque ducem, diversis animi motibus, ad maturandum summse rei discrimen erexit. 4Civilis instare fortunas, Cerialis abolere ignominiara. Germani prosperis feroces ; Romanos pudor excitaverat. Nox apad barbaros cantu aut clamore, nostris per iram 16 et minas acta. Postera luce Cerialis equite et auxi- liariis cobortibus frontem explet ; in secunda acie le- giones locatse; dux sibi delectos retinuerat ad impro- visa. Civilis liaud porrecto agmine sed cuneis adstitit. 2 Batavi Gugernique in dextro ; lava ac propiora fluminis Transrbenani tenuere. Exliortatio ducum non more concioms apud universos, sed ut quosque suorum ad- veliebantur. Cerialis veterem Romani nominis glo- riam, antiquas recentesque victorias : ut perfidum, ig- navum, victum hostem in seternum exciderent, ultione 3magis quam praelio opus esse. Pauciores nuper cum pluribus certasse, ac tamen fusos Germanos, quod ro- boris fuerit. Superesse qui fugam animis, qui vuhiera 4tergo ferant. Proprios inde stimulos legionibus ad- movebat, domitores Britannise quartadeeimanos ap- pellans ; principem Galbam sextse lcgionis auctoritate factum ; iila primum acie secundanos nova signa no- Svamque aquilam dicaturos. Hinc prsevectus ad Ger- manicum exercitum manus tendebat, ut suam ripam, sua castra sanguine liostium rccuperarent. Alacrior omnimn clamor, quis vel ex longa pace pra;lii cupido vel fessis bello pacis amor, pra^miaque et quies in pos- 17 terum sperabantur. Nec Civilis silcntem struxit acicm, locum pugnse testem virtutis cicns : Stare Germauos Batavosque super vestigia gloria^, cineres ossaque le- 2 gionmn calcantes. Quocunquc oculos Romanus inten- HISTORIARUM V. 15—19. 225 A. D. 70.] deret, captivitatem clademqne et dira omnia obversari. Ne terrerentur vario Treverici prgelii eventu. SuamS iUic victoriara Germanis obstitisse, dum, omissis telis, prseda manus impediunt : sed cuncta mox prospera et hosti contraria evenisse. Quse provideri astu ducis4 oportuerit, provisa, campos madentes et ipsis gnaros, paludes hostibus noxias. Rlienum et Germanise deos5 in aspectu ; quorum numiae capesserent pugnam, con- jugum parentum patrice memores. Illum diem aut gloriosissimum inter majores aut ignomiaiosum apud posteros fore. Ubi sono armomm tripudiisque (ita6 illis mos,) approbata sunt dicta, saxis glandibusque et cseteris missilibus prselium incipitur, neque nostro milite paludera ingrediente, et Germanis, ut elicerent, laces- sentibus- Absumptis qui3e jaciuntur, et ardescente 18 pugna, procursum ab hoste infestius. Immensis cor- poribus et prrelongis hastis fluitantem labantemque mi- litem eminus fodiebant ; simul e mole, quam eductam in E.henum retulimus, Bructerorum cuneus tranatavit. Turbata ibi res, et pellebatur sociarum cohortium acies, 2 cum legiones pugnara excipiunt, suppressaque hostium ferocia prselium sequatur. Inter quae perfuga Batavus 3 adiit Cerialem, terga hostium promittens, si extremo paludis eques mitteretur : soHdum illa, et Gugenios, quibus custodia obvenisset, parum intentos. Duse alse 4 cum perfuga missge incauto hosti circumfunduntur. Quod ubi claraore cognitura, legiones a fronte incu- buere, pulsique Germani Rhenum fuga petebant. De- 5 bellatura eo die foret, si Roraana classis sequi ma- turasset. Ne eques quidem institit, repente fusis im- bribus et propinqua nocte. Postera die quartadecima legio in superiorem pro-19 vinciam Gallo Annio missa; Cerialis exercitum decima TAC, TOM. II. Q 226 TACITI [A. tJ. C. 823. 2 ex Hispania legio supplevit. Civili Cliaiicorum auxilia venere. Non tamen ausus oppidum Batavorum armis tueri, raptis quae ferri poterant, cseteris injecto igni, in insulam concessit, gnarns deesse naves efficiendo ponti, neque exercitum E.cmanum aliter transmissurum. sQuin et diruit molem a Druso Germanico factam, Rhenumque prono alveo ia Galliam ruentem, disjectis 4 quse morabantur, efPudit. Sic velut abacto anme, tenuis alveus insulam inter Germanosque continentium terra- 5 rum speciem fecerat. Transiere Rhenum Tutor quoque et Classicus et centum tredecim Treverorum senatores ; in quis fuit Alpinius Montanus, quem a Primo Antonio missum in Gallias superius memoravimus. Comitabatur 6eum frater D. Alpinius. Simul ceeteri miseratione ac donis auxilia concibant inter gentes periculorum avidas. 20 Tantumque belli superfuit, ut preesidia cohortium, ala- runi, legionum uno die Civilis quadripartito invaserit, decimam legionem Arenaci, secundam Batavoduri, et Grimies Yadamque cohortium alarumque castra, ita divisis copiis ut ipse et Verax, sorore ejus genitus, Classieusque ac Tutor suam quisque manum traherent ; nec omnia patrandi fiducia, sed multa ausis aliqua in parte fortunam affore : simul Cerialem neque satis cautum, et pluiibus uuntiis huc illuc cursantem, posse 2medio intercipi. Quibus obvenerant castra decima- norum, oppugnationem legiouis arduam rati, egressum militem et caedendis materiis operatum turbavere, occiso prsefecto castrorum, et quinque primoribus centuriouum, paucisque militibus : caeteri se munimentis defendere. sEt interim Germanorum manus Batavoduri rumpere LQchoatum pontem nitebantur. Ambiguum praelium nox 21 diremit. Plus discriminis apud Grinnes Vadamque. Va- dam Ci^dlis, Grinnes Classicus oppugnabant. Nec sisti HISTOmARUM Y. 19—22. 227 A.D. ro.] poterant interfecto fortissimo quoque ; in quis Brigan- ticus, praefectus alae, ceciderat, quem fidum Romanis et Civili avunculo infensum diximus. Sed ubi Cerialis2 cum delecta equitum manu subvenit, versa fortuna prsecipites Germani in amnem aguntur. Civilis, dum fugientes retentat, agnitus petitusque telis relicto equo tranatavit. Idem Veracis effugium. Tutorem Classi-3 cumque appulsse lintres vexere. Ne tum quidem Ro- mana classis pugnse affuit, ut jussum erat : sed obstitit formido, et remiges per alia militise munia dispersi. Sane Cerialis parum temporis ad exsequenda imperia4 dabat, subitus consiliis, sed eventu clarus. Aderat fortuna etiam ubi artes defuissent. Hinc ipsi exerci- tuique minor cura disciplinGB, Et paucos post dies, 5 quanquam periculum captivitatis evasisset, infamiam nou vitavit. Profectus Novesium Bonnamque ad vi-22 senda castra quse hiematuris legionibus erigebantur, navibus remeabat, disjecto agmine, incuriosis vigiliis. Aniraadversum id Germanis ; et insidias composuere. Electa nox atra nubibus ; et prono amne rapti, nullo 2 prohibente, vallum ineunt. Prima csedes astu adjuta; incisis taberaaculorum funibus, suismet tentoriis co- opertos trucidabant. Aliud agmen turbare classem, injicere vincla, trakere puppes. Utque ad fallendumS silentio, ita coepta caede, quo plus terroris adderent, cuncta clamoribus miscebant. Romani vulneribus exciti quEerunt arma, ruunt per vias, pauci ornatu militari, plerique circura brachia torta veste et strictis mucro- nibus. Dux semisomnus ac prope intectus eiTore hos-4 tium servatur. Namque preetoriam navem vexdlo in- signem, illic ducem rati, abripiunt. Cerialis alibi noc- tem egerat, ut plerique credidere, ob stupmm Claudise Sacratae mulieris Ubise. Yigiles flagitium suum ducis5 228 TACITI [A.U.C. 823. dedecore excTisabant, tanquam jussi silere, ne quietem ejus turbarent; ita, intermisso signo et vocibus, se quoque in somnum lapsos. Multa luce revecti hostes, captivis navibus, prEetoriam triremem flumine Luppia 23 douum Yeledte traxere. Civilem cupido incessit nava- lem aciem ostenlandi. Complet quod biremium, quseque simplici ordine agebantur. Adjecta ingens lintrium vis, tricenos quadragenosque (ferre et ?) armamenta Libur- nicis solita ; et simul captse lintres sagulis versicolori- 2 bus liaud indecore pro velis juvabautur. Spatium velut sequoris electum, quo Mosae fluminis os amnem Rhenum Oceano affundit. Causa instruendse classis, super insi- tam genti vanitatem, ut eo teiTore commeatus Gallia 3 adventantes interciperentur. Cerialis ndraculo magis quam metu direxit classem, numero imparem, usu re- migum, gubernatorum arte, navium magnitudine po- tiorem. His iiumen seciindum; illi vento agebantur. Sic prsevecti, tentato levium telorum jactu, dirimuntur. 4 Civilis nihil ultra ausus trans Rhenum concessit. Ceri- alis insulam Batavorum hostiliter populatus, agros vil- lasque Civdis intactas nota arte ducum sinebat, cum interim flexu auctumni et crebris per cequinoctium imbribus superfusus amnis palustrem humilemque in- sulam in faciem stagni opplevit. Nec classis aut com- meatus aderant, castraque in plano sita vi fluminis 24 differebantur. Potuisse tunc opprimi legiones, et volu- isse Germanos, sed dolo a se flexos imputavit Civilis. Keque abhorret vero, quando paucis post diebus deditio 2insecuta est. Nam Ceriahs, per occultos nuntios Ba- ta^is pacem, Civili veniam ostentans, Yeledam propin- quosque monebat fortunam belli, tot cladibus adversam, opportuno erga populum Romanum merito mutare. sCaesGs Treveros, receptos Ubios, ereptam Batavis pa- HISTORIARUM V. 22— 2G. 229 A. D. 70.] triani ; neque aliud Civilis amicitia partum quam vul- nera, fugas, luctus. Exsulem eum et extorrem reci- pientibus oueri ; et satis peccavisse, quod toties Ehenum transcenderint. Si qiiid ultra moliantur, inde injuriam et culpam, liinc ultionem et deos fore. Miscebantur 25 minis promissa. Et, concussa Transrhenanorimi fide, inter Eatavos quoque sermones orti. "Ison proro-2 gandam ultra ruinam, nec posse ab una natioue totius orbis servitium depelli. Quid profectum caede et in- cendiis legionum, nisi ut plures yalidioresque acci- rentur? Si Yespasiano beUam navaverint, Yespasia-3 num rerum potiri ; sin populum Eomanum armis vo- cent, quotam partem generis humani Batavcs csse ? Respicerent Rsetos Noricosque et caeterorum onera4 sociorum : sibi non tributa sed virtutem et viros indici. Proximum id libertati; et si dominorum electio sit, honestius principes Homanorum quam Germanorum feminas tolerari." Hsec vulgus. Proceres atrociora : 5 " Civilis rabie semet in arma trusos ; illum domesticis malis excidium gentis opposuisse. Tunc infensos Ba- tavis deos, cum obsiderentur legiones, interficerentur legati, bellmn uni necessarimn, ferale ipsis sumeretur. Yentum ad extrema, ni resipiscere incipiant, et noxii capitis poena pa^nitentiam fateantur." Non fefellit Ci- 26 vilem ea inchnatio, et prsevenire statuit, super taedium malorum, etiam spe vitae, quse plerumque magnos ani- mos infruigit. Petito colloquio scinditur Nabaha? flu-2 minis pons ; in cujus abrapta progressi duces, et Civilis ita ccepit : — " Si apud Yitellii legatum dcfenderer, neque 3 facto meo venia, neque dictis fides debebatur. Cuncta intcr nos inimica, hostilia, ab illo coepta, a me aucta erant. Erga Yespasianum vetus mihi obscrvantia; et cujn privatus esset, amici vocabamur. Hoc Primo An- 4 230 TAC. HIST. V. 26. [A. U. C. 823. tonio notum, cujus epistolis ad bellum actus sum, ne Germanicse legiones et Gallica juventus Alpes trau- scenderent. Quse Antonius epistolis, Hordeonius Plac- cus prsesens monebat, arma in Germania movi, quae Mucianus in Syria, Aponius in Moesia, riavianus in Pannonia." * * * C. COEXELII TACITI DE SITU, MOPvIBUS, "ET POPULIS GERMANI^ LIBEH. Germaxia omms a Gallis Ilsetisque et Parmoniisl Rheno et Danubio finminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur. Cfetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatia com- plectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, E-seticarum Alpium in-2 accesso ac prsecipiti vertice ortus, modico flexu in Occi- dentem versus septentrionali Oceano miscetur. Danu- 3 bius, molli et clementer edito montis Abnobae jugo effusus, plures populos adit, donec in Ponticum mare sex meatibus erumpat : septimum os paludibus hauritur. Ipsos Germanos indigenas crediderim, minimeque alia-2 rum gentium adventibus et hospitiis mixtos, quia nec terra olim sed classibus advehebantur qui mutare sedes quoerebant, et immensus ultra, utque sic dixerim ad- versus, Oceanus raris ab orbe nostro navibus aditur. Quis porro, praeter periculum horridi et ignoti maris, 2 Asia aut Africa aut Italia relicta, Germaniam peteret, informem terris, asperam cselo, tristem cultu aspec- tuque, nisi si patria sit ? 232 TACITI 3 Celebrant carmimbus aiitiquis, quod unuin apud illos memoriEe et aunalium genus est, Tuisconem deum, terra editum, et filium Mannum, originem gentis condito- resque. Manno tres fiiios assignant, e quorum nomin- ibus proximi Oceano Ingsevones, medii Herminones, 4ci3eteri Istsevones vocentur. Quidam, ut in licentia ve- tustatis, plures deo ortos pluresque gentis appella- tiones, Marsos, Gambrivios, Suevos, Vandilios affirmaut, eaque vera et antiqua nomina. Cgeterum Germaniae vocabulum recens et nuper additum, quoniam qui primi Rhenum transgressi Gallos expulerint ac nunc Tungri, 5tunc Germani vocati sint, Ita nationis nomen, non gentis, evaluisse paulatim, ut omnes, primum a victore ob metum, mox etiam a se ipsis inveuto nomine Ger- 3mani vocarentur. Fuisse apud eos et Herculem me- morant, primumque omuium virorum fortium ituri in prselia canunt. Sunt illis hsec quoque carmina, quorum relatu, quem baritum vocant, accendunt animos, futu- 2raeque pugnae fortunam ipso cantii augurantur. Ter- rent enim trepidantve, prout sonuit acies ; nec tam voces illee quam virtutis concentus videntur. Affectatur praecipue asperitas soni et fractum murmur, objectis ad os scutis, quo plenior et gravior vox repercussu intu- 3 mescat. Cseterum et Ulixem quidam opinantur, longo illo et fabuloso errore in hunc Oceanum delatum, adisse GermanicB tcrras, Asciburgiumque, quod in ripa E.heni situm hodieque incoiitui-, ab illo constitutum nomina- tumque ; aram quinetiam Ulixi consecratam, adjecto Laertee patris nomine, eodem loco olim repertam, monu- mentaque, et tumulos quosdam Graecis literis inscriptos, 4in confinio Germaniee Rsetiaeque adhuc exstare. Quae neque confii-mare argumentis neque refellere in animo est : ex ingenio suo quisque demat vel addat fidem. GERMAXIA 2— G. 23'? Ipse eonim opinionibus accedoj qui Germanise populos, 4, nullis aliis aliarum nationum connuljiis infectos, pro- priam et sinceram, et tantum sui simiiem, gentem ex- stitisse arbitrantur. Unde liabitus quoque corporron, quauquani in tanto liominum numero, idem : omnibus truces et cserulei oculi, rutilee comse, magna corpora et tautum ad impetum valida. Laboris atque operum 3 non cadem patientia; miuimeque sitim a^stumque tole- rarc, frigora atque inediam ctelo solove assueverunt. Terra, etsi aliquanto specie differt, in universum tamen 5 aut silvis liorrida aut paludibus fo^da, humidior, qua Gallias, ventosior, qua Koricum ac Pannoniam aspicit ; satis ferax, frugiferarum arborum impatiens, pecorum fecunda, sed plerimique improcera. Ne armentis qui- 2 dem suus honor aut gloria frontis. Xumero gaudent, eaeque solae et gratissimre opes sunt. Argentum et au- 3 rum propitiine an irati dii negaverint, dubito. jS^ec tamen affirmaverim nullam Germanise venam argentum aurumve gignere : quis enim scrutatus est ? possessione et usu haud perinde afficiuntur. Est videre apud illos 4 argentea vasa, legatis et principibus eorum muneri data, non in alia vilitate quam qua^ humo finguntur, quan- quam proximi, ob usum commerciorum, aurum et argen- tum in pretio habent, formasque quasdam nostrse pe- cunire agnoscunt atque eligunt : interiores simplicius et antiquius permutatione rnercium utuntur. Pecuniam 5 probant veterem et diu notam, serratos bigatosque. Argentum quoque magis quam aurum sequuntur, nulla affectione animi, sed quia numerus argeuteorum facilioi usui est promiscua ac vilia mercantibus. Ne ferrum 6 Cjuidem superest, sicut ex genere telorum coDigitur. Rari gladiis aut majoribus lanceis utuntur. Hastas, vel ipsoi-um vocabulo fiameas, gerunt, angusto et brcvi 234 TACITI ferro, sed ita acri et ad usum habili, ut eodera telo, prout ratio poscit, vel cominus vel eminus pugnent. 2 Et eques quidem scuto frameaque contentus est : pedi- tes et missilia spargunt, plura singuli, atque in immen- - sura vibrant, nudi aut sagulo leves. Kulla cultus jactatio: scuta tantum lectissimis coloribus distinguunt. 3Paucis loricsg, vix uni aiterive cassis aut galea. Equi non forma, non velocitate couspicui. Sed nec variare gyros in raorem nostrum docentur : in rectum aut uno flexu dextros agunt, ita conjuncto orbe ut nemo pos- 4 terior sit. In universum sestimanti, plus penes peditem roboris ; eoque raixti praeliantur, apta et congruente ad equestrem pugnam velocitate peditum, quos ex omni SJuventute delectos ante aciem locant. I>efinitur et numerus : centeni ex singulis pagis sunt ; idque ipsum inter suos vocantur, et quod primo nuraerus fuit, jam noraen et honor est. Acies per cuneos componitur. 6 Cedere loco, dummodo rursus instes, consiUi quam for- midinis arbitrantur. Corpora suorum etiam in dubiis prffiliis referunt. Scutum reliquisse, prgecipuum flagi- tium, ncc aut sacris adesse, aut concilium inire, igno- minioso fas; raultique superstites bellorum infamiam 7 laqueo finierunt. Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita aut libera potestas ; et duces exemplo potius quam imperio, si prompti, si con- 2 spicui, si ante aciem agant, adniiratione ])rGesunt. Cse- terum neque animadvertere neque viucirc, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poe- nam, nec ducis jussu, scd vehit deo imperante, quem adesse bellantibus credunt ; efBgiesque et signa qax- 3 dam, detracta lucis, in prsehum ferunt. Quodque pra> cipuum fortitudinis incitaracntum est, non casus ne- que fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed GERMANIA 6—10. 235 familiae et propinquitates. Et in proximo pignora, unde 4 feminarum idulatus audiri, unde vagitus infantium. Hi euique sanctissimi testes, lii maxinii laudatores. Ad matres, ad conjuges vulnera ferunt ; nec illte niunerare aut exigere plagas pavent, cibosque et hortamina pug- nantibus gestant. Memorise proditur, quasdam acies, 8 inclinatas jam et labantes, a feminis restitutas, constan- tia precum, et objectu pectorum, et monstrata cominus captivitate, quam longe impatientius feminarum suarura nomine timent, adeo ut efficacius obligentur animi civitatum quibus inter obsides puellse quoque nobiles imperantur. Inesse quinetiam sanctum aliquid et pro- 2 vidum putant, nec aut consilia earum aspernantur aut responsa negligunt. Yidimus, sub divo Yespasiano, 3 Yeledam diu apud plerosque numinis loco habitam. Sed et olim Auriniam et complures alias venerati sunt, non adulatione, neque tanquam facerent deas. Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus 9 humanis quoque hostiis litare fas habent. Herculem ac Martem concessis animalibus placant. Pars Suevo- 2 rum et Isidi sacrificat : unde causa et origo peregrino sacro, pamm comperi, nisi quod signum ipsum, in modum Hburnse figuratum, docet advectam religionem. Ca?terum nec cohibere parietibus deos, neque in ullara 3 humani oris speciem assimulare, ex magnitudine cseles- tium aibitrantur. Lucos ac nemora consecract, deo- rumque nominibus appellant secretum illud quod sola reverentia vident. Auspicia sortesque ut qui maxinie 10 observant. Sortium consuetudo simplex. Yirgam fru- giferaj arbori decisam in surculos amputant, eosque, notis quibusdam discretos, super candidam vestem te- mere ac fortuito spargunt. Mox, si publice consule- 2 tur, sacerdos civitatis, sin privatim, ipse pater famih'ae 236 TACITI precatus cleos cseluraque suspiciens, ter singulos tollit, sublatos secundum impressam ante notam interpretatur. 3Si prohibucrunt, nulla de eadern re in eundem diem consultatio; sin permissum, auspiciorum adliuc fidcs cxigitur, Et iliud quidem etiam liic notum, avium voces volatusquc interrogare : propriura gentis equorum 4 quoque preesagia ac monitus experiri. Publice aluntur iisdem nemoribus ac lucis candidi, ct nullo mortali opere coutacti ; quos pressos sacro curru sacerdos ac rex, vel princeps civitatis, comitantur, hinnitusque ac fremitus Sobservant. Nec uUi auspicio major fides, non solum apud plebem, apud proceres, apud sacerdotes : se enim ministros deorum, illos conscios putant. Est et alia observatio auspiciorum, qua gravium bellorum eventus 6 explorant. Ejus gentis, cum qua beUum est, captivum, quoquo modo interceptum, cum electo popularium suo- rum, patriis quemque armis, committunt. Victoria hu- jus vel illius pro preejudicio accipitur. 11 De minoribus rebus priacipes consultant, de majori- bus omnes, ita tamen ut ea quoque quorum penes plebem arbitrium est, apud principes pertractentur. 2Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum incidit, certis diebus, cum aut inchoatur luna aut impletur : nara agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt. Nec dierum nuraerum, ut nos, sed noctium computant. SSic constituimt, sic condicunt : nox ducere diera vi- detur. lUud ex Ubcrtatc vitium, quod non simul nec ut jussi conveniunt, sed et alter et tertius dies cuncta- 4tione coeuntium absumitur. Ut turbae placuit, consi- dunt armati. SUentium per sacerdotes, quibus tum et Scoercendi jus est, imperatur. Mox rex vel priuceps, prout setas cuique, prout nobUitas, prout decus bel- lorum, prout facundia est, audiuntur, auctoritate sua- GERMANIA 10—13. 237 dendi magis quam jnbendi potesiate. Si displicnite senteutia, fremitu aspemantur ; sin placuit, frameas concutiunt : honoratissimum assensus genus est amis laudare. Licet apud concilium accusare quoque et 12 discrimen capitis intendere. Distinctio poenarum ex delicto. Proditores et transfugas arboribus suspen- dunt ; ignavos et imbelles et corpore infames cceno ac palude, injecta insuper crate, mergnnt. Diveisitas sup- 2 plicii illuc respicit, tanquam scelera ostendi oporteat, dum puniuntur, flagitia abscondi. Sed et levioribus delictis pro modo poena : equorum pecorumque numero convicti multantur. Pars multse regi vel ci^atati, pars ipsi qui vindicatur, vel propinquis ejus, exsolvitur. EliguntuT in iisdem conciliis et principes, qui juras per pagos vicosque reddunt. Centeni siugulis ex plebe comites, consilium simul et auctoritas, adsunt. Isiliil 1 3 autem neque public» neque piivatiK rei nisi armati agunt. Sed arma sumere non ante cuiquam moris, quam civitas suifectnrum probaverit. Tum in ipso concilio vel principum aliquis vel pater vel propinquus scuto frameaque juvenem omant. Ha^c apud illos 2 toga, liic primus juventaB honos ; ante hoc domus pars videntur, mox reipubKca^. Lisignis nobilitas, aut mag- na patrum merita, principis dignationem etiam adoles- ccntulis assignant : c^eteris robustioribus ac jam pri- dem probatis aggregantur. Nec mbor inter comitesS aspici. Gradus quin etiam ipse comitatns habet, ju- dicio ejus quem sectantur ; magnaque et comitum semu- latio, quibus primus apud principem suum locus, et principum, cui plurimi et acerrimi comites. Ha;c dig- 4 nitas, hae vires, magno semper electorum juvenum globo circumdari; in pace decus, in bello pra?sidium. Nec solum in sua gente cuique, sed apud linitimas quo- 238 TACITI que civitatcs id nomen, ea gloria est, si numero ac virtute comitatus emineat : expetuntur enim legationi- bus, et muneribus omantur, et ipsa plenimque fama 14bella profligant. Cum ventum in aciem, turpe principi virtute viuci, turpe comitatui virtutem priucipis non 2 adsequare. Jam vero infame in omnem vitam ac pro- brosum, superstitem principi suo ex acie recessisse. lUum defendere, tueri, sua quoque fortia facta gloriae ejus assignare, praecipuum sacrameutum est. Principes 3 pro victoria pugnant, comites pro principe. Si civitas in qua orti sunt longa pace et otio torpeat, plerique nobnium adolescentium petunt ultro eas nationes quse tum bellum aliquod gerunt, quia et ingrata genti quies, et facilius inter ancipitia clarescunt, magnumque comi- 4 tatum nonnisi vi beUoque tueare. Exigimt enim prin- cipis sui Uberalitate illum beUatorem equum, Ulam cru- entam victricemque frameam. Nam epulse et, quanquam incompti, largi tamen apparatus pro stipendio cedunt. SMateria munificentise per beUa et raptus. Nec arare terram aut exspectare annum tam facUe persuaseris, quam vocare hostem et vulnera mereri. Pigrum quiu immo et iners videtur sudore acquirere quod possis sanguine parare. 15 Quoties beUa non irieunt, non multum venatibus, plus per otium transiguut, dediti somno ciboque, fortis- simus quisqjift ac beUicosissimus niliU agens, delegata domus et penatium et agrorum cura feminis senibusque et iufijmissimo cuique ex famUia : ipsi bebent, mira diversitate naturse, cum udem homines sic ament iner- 2 tiam et odermt quietem. Mos est cintatibus ultro ac viritim conferre priucipibus vel armentorum vel frugum, quod, pro honore acceptum, etiam necessitatibus subvenit. 3 Gaudent prsecipue fuiitimarum gentium donis, qua^ non GERMANIA 13—18. 239 modo a siugidis sed publice mittuntur, electi equi, magna arma, pbaleraj torquesqiie. Jam et pecuniam accipere docuimus. NuUas Germauorum populis urbes habitari satis uo- 16 tum est ; ne pati quidem inter se junctas sedes. Colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit Vicos locant non in nostrum morem, counexis et coliae- 2 rentibus sedificiis : suam quisque domum spatio circum- dat, sive adversus casus ignis remedium, sive inscitia sedificandi. Ne caementorum quidem apud iUos aut 3 tegularum usus : materia ad omnia utuntui' informi, et citra speciem aut delectationem. Qua^dam loca dili- gentiiis illiniint terra ita pura ac splendeute, ut picturam ac lineamenta colorum imitetur. Solent et subterraneos 4 specus aperire, eosque multo uisuper fimo onerant, suf- fugium hiemi et receptaculum fragibus, quia rigorem frigoi-um ejusmodi locis molliunt. Et si quando hostis 5 advenit, aperta populatui-, abdita autem et defossa aut ignorantur, aut eo ipso fallunt quod queerenda sunt. Tegumen omnibus sagum fibula aut, si desit, spinal7 consertum : csetera intecti totos dies juxta focum atque ignem agunt. Locupletissimi veste distiuguuntur, non fluitante, sicut Sarmatee ac Parthi, sed stricta et singu- los artus exprimente. Gerunt et ferarum pelles, proximi 2 ripae negligenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nuUus per commercia cultus. EHgunt feras, et detracta vela- mLua spargunt maculis pellibusque beRuarum, quas ex- terior Oceanus atque ignotum mare gignit. Nec alius3 femiuis quam viris habitus, nisi quod feminse seepius Uneis amictibus velantur, eosque purpura variant, par- temque vestitus superioris in manicas non extendunt, nudse brachia ac lacertos ; sed et proxima pars pectoris patet. Q,uanquam severa iilic matrimonia, nec ullamlS 210 TACITI riomra partem magis laudaveris. Nam prope soli barbaronim singulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paucis, qiii non libidine, sed ob nobilitatem 2 plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem non uxor marito, sed uxori maritus offert. Intersunt parentcs et pro- pinqui, ac munera probant, munera non ad delicias muliebres qusesita, nec quibus nova nupta comatur, sed boves, et frenatum equum, et scutum cum framea 3 gladioque. In li^ec munera uxor accipitur, atque invi- cem ipsa armorum aliquid viro affert. Hoc maximum ^inculum, haec arcana sacra, hos conjugales deos arbi- 4trautur. Ne se mulier extra virtutum cogitationes extraque beQorum casus putet, ipsis iucipieutis ma- trimouii auspiciis admonetur, venire se laborum peri- culorumque sociam, idem in pace, idem in prselio pas- Ssuram ausm-amque. Hoc juncti boves, hoc paratus equus, hoc data arma denuntiant. Sic vivendum, sic pereundum : accipere se quae liberis inviolata ac digna reddat, quee nurus accipiant, rursusque ad nepotes 19 referantur. Ergo saepta pudicitia agunt, nullis spec- taculorum illecebris, nullis conviviorum irritationibus corruptae. Literarum secreta viri pariter ac feminse 2ignorant. Paucissima in tam numerosa gente adul- teria; quorum poena pra^sens et maritis permissa. Abscisis crinibus, nudatam, coram propinquis expellit domo mariius, ac per omnem vicran verbere agit. 3 Publicatffi enim pudicitiae nuUa venia : non forma, non setatc, non opibus maritum invenerit. Kemo enim illic vitia ridet, nec corrumpere et corrumpi seculum voca- tur. Melius quidera adhuc caj civitates ' in quibus tantum virgiucs nubunt, et cum spe votoque uxoris 4semel transigitur. Sic uuum accipiunt maritum quo- modo unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio GERMANIA 16—21. 241 ultra, ne lougior cupiditas, ne tanquam maritum sed tanquam matrimonium ament. Nunierum liberorum finire, aut quenquam ex agnatis necare, flagitium lia- betur ; plusque ibi boni mores valent quara alibi bonse leges. In omni domo nudi ao sordidi in lios artus, in 20 haic corpora, quse miramur, excrescunt. Sua quemque mater uberibus alit, nec ancillis ac nutricibus delegantur. Dominum ac servum nullis educationis deliciis dignoscas : 2^ inter eadem pecora, in eadem humo degunt, donec cetas separet ingenuos, virtus agnoscat. Sera juvenum venus, 8 eoque inexhausta pubertas. Nec virgines festinantur ; eadem juventa, similis proceritas : pares validaeque mis- centur, ac robora parentum liberi referunt. Sororum filiis 4 idem apud avunculum qui ad patrem honor. Quidam sanc- tiorem arctioremque himc nexum sanguinis arbitrantur, et in accipiendis obsidibus magis exiguut, tanquam [ii] et animum firmius et dommn latius teneant. Haredes 5 tamen successoresque sui cuique liberi ; et nullum testamentum. Si Kberi non sunt, proximus gradus in possessione fratres, patrui, avunculi. Quanto phis propinquorum, quo major afiinium numerus, tanto gratiosior senectus ; nec olla orbitatis pretia. Susci- 21 pere tam inimicitias seu patris, seu propinqui, quam amicitias necesse est. Nec implacabiles durant : luitur enim etiam homicidium certo armentorum ac pecorum numero, recipitque satistactionem universa domus, uti- liter in pubHcum, quia periculosiores sunt inimicitisa juxta libertatem. Convictibus et hospitiis non alia gens efPusius in-2 dulget. Quemcunque mortahum arcere tecto nefas habetur ; pro fortuna quisque apparatis epuHs excipit. Cum defecere, qui modo hospes fuerat, monstrator ho»- .- TAC, TOM. II. K. 242 TACITI pitii et comes, proximam domum non invitati adeunt. 3 Is ec interest : pari hiimanitate accipiuntur. Notum ig- notumque, quantum ad jus hospitis, nemo discernit. Abeunti, si quid poposcerit, concedere moris; et pos- cendi in vicem eadem facLlitas. Gaudent muneribus, sed nec data imputant, nec acceptis obligantur. Victus inter hospites comis. 22 Statim e somno, quem plerumque in diem extrahunt, lavantur, ssepius caHda, ut apud quos plurimum hiems occupat. Lauti cibum capiunt : separatae singulis sedes et sua cuiqae mensa. Tum ad negotia, nec minus ssepe 2ad convivia procedunt armati. Diem noctemque con- tiuuare potando nulli probrum. Crebree, ut inter vino- lentos, rixse raro conviciis, ssepius csede et vukieribus 3 transiguntur. Sed et de reconciiiandis invicem inimicis, et jungendis affinitatibus, et asciscendis principibus, de pace deniqiie ac bello plerumque in conviviis consultant, tanquam nullo magis tempore aut ad simplices cogita- 4 tioues pateat animus aut ad magnas incalescat. Gens non astuta nec calHda aperit adhuc secreta pectoris licentia joci. Ergo detecta et nuda omnium mens postera die retractatur, et salva utriusque temporis ratio est. Deliberant, dum fingere nesciunt ; cousti- 23 tuunt, dum errare non possunt. Potui humor ex hordeo aut frumento, in quaudam simiJitudinem vini corruptus : proximi ripse et vinum mercautur. Cibi simphces, agrestia poma, receus fera aut lac concretura. Sine apparatu, sine blandimentis expellunt famem. 2 Adversus sitim non eadem temperantia. Si indulseris ebrietati suggerendo quantum concupiscunt, haud minus facile vitiis quam armis vincentur. 24 Mjenus spectaculorum unum atque m omni ccetu idem. Nudi juvenes, quibus id ludicrum est, inter GERMANIA 21—26, 243 gladios se atque infestas frameas saltu jaciunt. Exer- 2 citatio artem paravit, ars decorem, non in qujestum tamen aut raercedem : quamvis audacis lascivife pretium est voluptas spectantium. Aleam, quod niirere, sobriiS intcr seria exercent, tanta lucrandi perdendive temeri- tate ut, cum omnia defecerunt, extremo ac novissimo jactu de libertate ac de corpore contendant. Yictus4 voluntariam servitutem adit : quanms juvenior, quam- vis robustior, alligari se ac venire patitur. Ea est in re prava pervicacia : ipsi fidem vocant. Servos conditionis hujus per commerpia tradunt, ut se quoque pudore victoriae exsolvant. iA^ceteris servis non in nos- 25 trum morem, descriptis per familiam miuisteriis, utun- tur : suam quisque sedem, suos penates regit. Eru- menti modum dominus aut pecoris aut vestis, ut colouo, injungit ; et servus kactenus paret. CaBtera domus 2 officia uxor ac liberi exsequuntur. Verberare servum, ac vincubs et opere coercere, rarum. Occidere solent, non disciplina et severitate, sed impetu et ira, ut inimicura, nisi quod impune. Liberti non multumS supra servos sunt, raro aliquod momentum in domo, nunquam in civitate, exceptis duntaxat iis gentibus quae regnantur. Ibi enim et super ingenuos et super nobiles ascendunt : apud caeteros impares libertini liber- tatis argumentum sunt. Fenus agitare et in usuras extendere, ignotum; ideo-26 que magis servatur quam si vetitum esset. Agi'i pro numero cultorum ab universis in vices occupantur, quos mox inter se secundum diguatiouera partiuntur. Faci- litatem partiendi camporum spatia praestaut. Arva per annos mutant ; et superest ager. Nec enira cum uber- 2 tate et araplitudine soli labore contendunt, ut pomaria conserant et prata separent et hortos rigent : sola 244 TACITI Sterrae seges imperatur. Unde annum quoque ipsum non in totidem digerunt species : hiems et ver et sestas intellectum ac vocabula liabent j auctumni perinde no- men ac bona ignorantur. 27 Funerum nulla ambitio : id solum observatur ut cor- pora clarorum \irorum certis lignis crementur. Struem rogi nec vestibus nec odoribus cumulant : sua cuiquo arma, quorumdam igni et equus adjicitur. Sepulcrum 2C8espes erigit. Monumentorum arduum et operosum bonorem, ut gravem defunctis, aspemantur. Lamenta ac lacrimas cito, dolorem et tristitiam tarde ponunt. reminis lugere honestum est, viris meminisse. 3 Hfec in commune de omnium Germanorum origine ac moribus accepimus. Nunc singularum gentium insti- tuta ritusque, quatenus difFerant, quge natioues e Ger- mania in Gallias commigraverint, expediam. 28 Validiores olim Gallorum res fuisse, summus auc- torum divus Julius tradit; eoque credibile est etiara Gallos in Germaniam transgressos : quantulum enim amnis obstabat quo minus, ut quseque gens evaluerat, occuparet permutaretque sedes, promiscuas adhuc et 2nulla regnorum potentia divisas ? Igitur inter Hercy- niam sUvam, Rhenumque et Mosnum amnes Helvctii, ulteriora Boii, Gallica utraque gens, tenuere. Manet adhuc Boihemi nomen, signatque loci veterem memo- 3 riam, quamvis mutatis cultoribus. Sed utrum Aransci in Pannoniam ab Osis, Germanorum natione, an Osi ab Araviscis in Germaniam commigravcriut, cum eodem adhuc seraione, institutis, moribus utantur, incertum est, quia, pari olim inopia ac libertate, eadem utriusque 4 ripaj bona malaque erant. Trevcri et Nervii circa af- fcctationem Germauicae originis ultro ambitiosi sunt, tanquam pcr hanc gloriam sanguinis a simiiitudine ct GERMANIA 26—80. 245 inertia Gallorum separentur. Ipsam Rheni ripam haud dubie Germanonun populi colunt, Yangiones, Triboci, Nemetes. Ne Ubii quidem, quanquam Romana colonia 5 esse meruerint, ac libentius Agrippinenses, couditoris sui nomine, vocentur, origine erubescuut, transgressi olim et experimento fidei super ipsam EJieni ripam colloeati, ut arcerent, non ut custodirentur. Omnium harum gentium virtute praecipui Batavi non29 multum ex ripa, sed insulam Rheui amnis colunt, Chat- torum quondam populus et seditione domestica in eas sedes transgressus, in quibus pars Roniani imperii fie- rent. Manet honos et antiquee societatis insigne : nam 2 nec tributis contemnuntur, nec publicanus atterit. Ex- empti oneribus et collationibus, et tautum in usum praeliorum sepositi, velut tela atque arma, bellis reser- vantur. Est in eodem obsequio et Mattiacorum gens. 3 Protulit enim magnitudo popidi Romani ultra Rheuum ultraque veteres terminos imperii reverentiam. Ita sede finibusque in sua ripa, mente animoque nobiscum agunt, cfct^ra similes Bataris, nisi quod ipso adhuc ten-ae suae solo et C5e1o acrius animantur. Non numeraverim inter Germanise populos, quanquam 4 trans Rhenum Danubiumque consederint, eos qui Decu- mates agros exercent. Levissimus qidsque Gallorum et inopia audax dubiae possessionis solum occupavere. Mox limite acto, promotisque prsesidiis, sinus imperii et pars provincise habentur. Ultra hos Chatti initium sedis ab Hercynio saltu in- 30 choant, non ita effusis ac palustribus locis ut caeterse ciWtates in quas Germania patescit; durant siquidem colles, paulatim rarescunt, et Chattos suos saltus Her- cynius prosequitur simul atque deponit. Duriora geuti corpora, stiicti artus, minax vultus, et major animi vigor. 216 TACITI 2 Multmn, ut inter Germanos, rationis ac sollertise : prae- ponere electos, aadire prsepositos, nosse ordines, iiitelli- gere occasiones, diiferre impetus, disponere diem, vallare noctem, fortunam kiter duljia, virtutem inter certa nu- merare, quodque rarissimum, nec nisi Romanse disciplinae concessum, plus reponere in duce quam in exercitu. 3 Omne robur in pedite, quem super arma ferramentis quoque et copiis onerant. Alios ad praeiium ire videas, Chattos ad bellum. Rari excursus et fortuita pugna. Equestrium sane virium id proprium, cito parare victo- riam, cito cedere. Yelocitas juxta formidinem, cuncta- 3 1 tio propior constantise est. Et aJiis Germanorum po- pulis usurpatum raro et privata cujusque audentia apud Chattos in consensum vertit, ut primum adoleverint, crinem barbamque submittere, nec, nisi hoste cseso, 2 exuere votivum obiigatumque virtuti oris habitum. Su- per sanguinem et spolia revelant frontem, seque tum demum pretia nascendi retulisse, dignosque patria ac 3 parentibus ferunt. Ignavis et imbellibus manet squalor. Eortissimus quisque ferreum iusuper annulum (ignomi- niosum id genti,) velut vinculum gestat, donec se caede 4 hostis absolvat. Pluriinis Chattorum hic placet habi- tus ; jamque canent insignes, et hostibus simul suisque monstrati, Omnium penes hos initia pugnarum ; haec 5 prima semper acies, visu nova. Nam ne in pace quidem vultu mitiorc mansuescunt. NuUi domus aut ager aut aliqua cura : prout ad quemque venere, aluntur, prodigi alieni, contemptores sui, douec exsanguis senectus tam. durse virtuti impares faciat. 32 Proximi Chattis certum jam alveo Rhenum, quique terminus esse suificiat, Usipii ac Tencteri colunt. Tencteri super solitum bellorum decus equestris dis- cipliuse arte prsecelluntj nec major apud Chattos pe- GERMANIA 30—35. 247 ditum laus quam Tencteris equitum. Sic instituere majores : posteri imitantiu'. Hi lusus infantium, liaec juvenum semulatio ; perseverant senes. Inter familiam et penates et jura successionum equi traduntur : excipit filius, non, ut csetera, maximus natu, sed prout ferox bello et melior. Juxta Tencteros Bructeri olim occurrebant : nunc 33 Cliamavos et Angrivarios immigrasse narratur, pulsis Bructeris ac penitus excisis vicinanmi consensu natio- uum, seu superbise odio, seu prsedi^e dulcedine, seu favore quodam erga nos deorum. Kam ne spectaculo quidem praelii invidere. Super sexaginta miliia, non armis2 telisque Romanis, sed quod magnincentius est, oblec- tationi oculisque ceciderunt. Maneat, queeso, duretque gentibus, si non amor nostri, at certe odium sui, quando, urgentibus imperii fatis, nihil jam prsestare fortuna majus potest quam hostium discordiam. Angrivarios et Chamavos a tergo Dulgibini et Cha- 34 suarii cludunt aliseque geutes haud perinde memoratsp. ; a fronte Frisii excipiunt. Majoribus minoribusque Frisiis vocabulum est ex modo virium. Utrseque na- tioues usque ad Oceanum Eheno prsetexuntur, am- biuntque immensos insuper lacus et Ronianis classibus navigatos. Ipsum quinetiam Oceanum illa tentavimus. 2 Et superesse adhuc Herculis columnas fama vulga^dt, sive adiit Hercules, seu quicquid ubique magnificum est, in claritatem ejus referre consensimus. Kec defuit 3 audentia Druso Germanico : sed obstitit Oceanus in se simul atque in Herculem inquiri. Mox nemo tentivit, sanctiusque ac reverentius visum de actis deorum cre- dere quam scire. Hactenus in Occidentem Germaniam novinms. In 35 Septentrionem ingenti flexu redit. Ac primo statim 248 TACITI Chaucoram gens, quanquam incipiat a Erisiis, ac partem litoris occupet, omnium quas exposui gentium lateribus 2 obtenditui', donec in Chattos usque sinuetur. Tam im- mensum terrarum spatium non tenent tantum Chauci, sed et implent, populus inter Germanos nobilissimus, Squique magnitudinem suam malit justitia tueri. Sine cupiditate, sine impotentia, quieti secretique nulla pro- vocant bella, nullis raptibus aut latrociniis populantur. Id prsecipuum virtutis ac virium argumentum est, quod ut superiores agant, non per injurias assequuntur. 4Prompta tamen omnibus arma ac, si res poscat, exer- citus, plurimum virorum equorumque ; et quiescentibus eadem fama. 86 In latere Chaucorum Chattorumque Cherusci nimiam ac marcentem diu pacem illacessiti nutrierunt. Idque jucundius quam tutius fuit, quia inter impotentes et validos falso quiescas : ubi manu agitur, modestia ac 2probitas nomina superioris sunt. Ita qui olim boni ffiquique Cherusci, nunc inertes ac stulti vocantur : Chattis victoribus fortuna in sapientiam cessit. Tracti ruina Cheruscorum et Posi, contermina gens : adver- sai-um rerum ex sequo socii sunt, cum in secundis mi- nores fuissent. 37 Eundem Germanise sinum proximi Oceano Cimbri tenent, parva nunc civitas, sed gloria ingens. Veteris- que famae lata vestigia manent, utraque ripa castra ac spatia, quonim ambitu nunc quoque metiaris molem 2manusque gentis, et tam magni exitus fidem. Sexcen- tesftnum et quadragesimum annum urbs nostra agebat, cum primum Cimbrorum audita sunt anna, Csecilio IMctclio ac Papirio Carbone consuUbus. Ex quo si ad alterum imperatoris Trajaui cousulatum compute- 8 mus, ducenti ferme et decem auni coUiguutur. Tam diu GERMANIA 35-89. 249 Germania vincitur. Medio tam longi sevi spatio multa invicem damna. Non Samnis, non Pceni, non Hispaniee Galliaeve, ne Parthi quidem ssepius admonuere : quippe regno Arsacis acrior est Germanomm libertas. ^iuid enim aliud nobis quam c£edera Crassi, amisso et ipse Pacoro, infra Ventidium dejectus Oriens objecerit ? At 4 Germani, Carbone et Cassio et Scauro Aurelio et Ser- vilio Csepione, Marco quoque jManlio fusis vel captis, quinque simul consulares exercitus populo Rom.ano, Vai'um ^esque cum eo legiones etiam Csesari abstu- lerunt.v^Nec impune C. Maiius in Italia, divus Julius 5 in Gaiiia, Drusus ac Nero et Germanicus in suis eos sedibus perculerunt. Mox ingentes C. Casaris minae in ludibrimn versae. Inde otium, donec occasione dis- 6 cordiae nostrse et ci^-iHum armorum, expugnatis legionum hibernis, etiam Gallias affectavere ; ac rursus pulsi [mde] proximis temporibus triumphati magis quam victi sunt. Nunc de Suevis dicendum est, quorum non una, ut 38 Chattorum Tencterorumve gens : majorem enim Ger- manioe partem obtinent, propriis adhuc nationibus nomi- nibusque discreti, quanquam in commune Suevi vocentur. Insigne gentis obliquare crinem nodoque substringere. Sic Suevi a caeteris Germanis, sic Suevorum ingenui a servis separantur. In aliis gentibus, seu cognatione 2 aliqua Suevorum, (seu quod saepe accidit,) imitatione, rarum, et intra juventse spatium : apud Suevos usque ad canitiem horrentem capillum retro sequuntur, ac saepe in ipso solo vertice religant. Principes et orna- 3 tiorem habent. Ea cura formae, sed innoxiae : neque enim ut ament amenturve, in altitudinem quandam et terrorem, adituri bella, compti, ut hostium oculis, or- nantur. Veiustissimos se nobilissimosque Suevorum 39 Semnonea memorant. Fides antiquitatis religione fir- 250 TACITI 2matiir. Stato tempore in silvam, auguriis patrum et prisea formidine sacram, omnes ejusdem sanguinis po- puli legationibus coeunt, caesoque publice homine ce- 3 lebrant barbari ritus borrenda primordia. Est et alia iuco reverentia. Nemo nisi vinculo ligatus ingreditur, ut minor, et potestatem numinis prse se ferens. Si forte prolapsus est, attolli et insurgere haud licitum: 4per liumum evolvuntur. Eoque omnis superstitio re- spicit, tanquam inde initia gentis, ibi regnator omnium deus, caetera subjecta atque parentia. Adjicit auctori- tatem fortuna Semnonum : centum pagi iis habitantur ; magnoque corpore efficitur, ut se Suevorum caput cre- 40 dant. Contra Langobardos paucitas nobilitat. Plu- rimis ac valentissimis nationibus cincti, non per obse- quium, sed prseiiis et periclitando tuti sunt. E.eudigiii deinde et Aviones et Anglii et Varini et Eudoses et Suardones et Nuithones fluminibus aut silvis muniuntur. 2 Nec quicquam notabile in singulis, nisi quod in commune Kerthum, id est, Terram matrem, colunt, eamque inter- venire rebus hominum, invehi populis arbitrantur. Est in insula Oceani castum nemus, dicatumque in eo vehi- 3 culum, veste contectum. Attingere uni sacerdoti con- cessum. Is adesse penetrali deam intelligit, vectamque bubus feminis multa cum veneratione prosequitur. Laeti tunc dies, festa loca, qusecunque adventu hospitioque 4 dignatur. Non bella ineunt, non arma sumunt ; clau- sum omne ferrum ; pax et quies tunc tantum nota, tunc tantum amata, donec idem sacerdos satiatam con- 5 versatione mortalium deam templo reddat. Mox vehi- cuJum et vestes et, si credere velis, numen ipsum se- creto lacu abluitur. Servi rninistrant, quos statim idem lacus haurit. Arcanus hinc terror sanctaque ignorantia, quid sit iliud quod tantum perituri vident. GERMANIA 39—43. 251 Et hsec qmdem pars Suevomm in secretiora Gennanise 41 porrigitur. Propior (ut, quomodo paulo ante Ehenum, sic nunc Danubium sequar,) Hermundurorum civitas, fida Romanis ; eoque solis Germanorum non in ripa commercium, sed penitus, atque in splendidissima Rsetise provincise colonia. Passim sine custode transeunt ; et, 2 cum cseteris gentibus arma modo castraque nostra os- tendamus, his domos villasque patefecimus non con- cupiscentibus. In Hermunduris Albis oritur, flumen inclitum et notum olim ; nunc tantum auditur. Juxta Hermunduros Narisci, ac deinde Marcomani et 42 Quadi agunt. Praecipua Marcomanorum gloria vires- que, atque ipsa etiam sedes, pulsis olim Boiis, virtute parta, Nec Narisci Qua^ve degenerant. Eaque Ger- 2 maniae velut frons est, quatenus Danubio peragitur. Marcoraanis Quadisque usque ad nostram memoriam reges manserunt ex gente ipsorum, nobile Marobodui et Tudri genus : jam et externos patiuutur. Sed vis et 3 potentia regibus ex auctoritate Romana. Earo armis nostris, ssepius pecunia juvantur, nec minus valent. Retro Marsigni, Gothini, Osi, Buri terga Marcoma- 43 normn Quadorumque claudunt. E quibus Marsigni et Buri sermone cultuque Suevos referunt : Gotliinos Gal- lica, Osos Pannonica lingua coarguit non esse Ger- manos, et quod tributa patiuntur. Partem tributorum 2 Sarmatae, partem Quadi ut alienigenis imponunt. Go- thini, quo magis pudeat, et ferrum effodimit. Omnesque hi populi pauca campestrium, ceeterum saltus et vertices montium [jugumque] insederunt. Dirimit enim scin- 3 ditque Sueviam continuum montium jugum, ultra quod plurimse gentes agunt. Ex quibus latissime patet, Li- giorum nomen in plures civitates diffusum. Yalentis- simas nominasse suJficiet, Harios, Helveconas, Manimos, 252 TACITI 4Helisios, Nahanarvalos. Apud Nahanarvalos antiquie religionis lucus ostenditur. Preesidet sacerdos muliebri omatu; sed deos, interpretatione Romana, Castorem PoUucemque memorant. Ea vis numini : nomen Alcis. 5 Nulla simulacra, nullum peregriMe superstitionia vesti- gium. Ut fratres tamen, ut juvenes venerantur. Cfle- tenim Harii super vires, quibus enumeratos paulo ante populos antecedunt, truces, insitae feritati arte ac tem- 6 pore lenocinantur. Nigra scuta, tincta corpora, Atras ad praelia noctes legunt, ipsaque formidine atque umbra feralis exercitus terrorem inferunt, nuUo hostium sus- tinente novum ac velut infemum aspectum : nam primi in omnibus praeliis ocuH vincuntur. 44 Trans Ligios Gothones regnantur, paulo jam adduc- tius quam caeterae Germanorura gentes, nondum tamen supra libertatem. Protinus deinde ab Oceano Rugii et Lemovii; omniumque hamm gentium insigne, rotunda scuta, breves gladii, et erga reges obsequium. 2 Suionum hinc civitates, ipso in Oceano, praeter viros armaque classibus valent. Porma navium eo differt quod utrinque prora paratam semper appulsui frontem agit. Nec veHs ministrantur, nec remos in ordinem lateribus adjungunt : solutum, ut in quibusdam flumi- num, et mutabUe, ut res poscit, hinc vel iUinc remigium. 3 Est apud Ulos et opibus honos, eoque unus imperitat, nuUis jam exccptionibus, non precario jure parendi. Nec arma, ut apud ca^teros Germanos, in promiscuo, sed clausa sub custode, et quidem servo, quia subitos hostium incursus prohibet Oceanus, otiosa porro arma- 4 torum manus facile lasciviunt. Enimvero neque nobi- lem neque ingenuum, ne Hbertinum quidem armis prae- ponere regia utiHtas est. 45 Traus Suionas aHud mare, pigrum ac prope immotum, GERMANIA 43—45. 253 quo cingi cludique terrarum orbem hinc fides, quod extremus cadentis jam solis fulgor in ortus edurat adeo clarus, ut sidera hebetet ; souum insaper audiri, for- masque deorum et radios capitis aspici persuasio adjicit. Illuc usque, et fama vera, tantum natura. Ergo jam 2 dextro Suevici maris litore ^stiorum gentes alluuntur ; quibus ritus habitusque Suevorum, lingua BritanuicaB propior. Matrem deum venerantur. Insigne supersti- 3 tionis, formas aprorum gestant : id pro armis onini- umque tutela securum deae cultorem etiam inter hostes praestat. Rarus ferri, frequens fustium usus. Fru- 4 menta caeterosque fructus patientius quam pro solita Germanorum inertia laborant. Sed et mare scrutantur, ac soli omnium succinum, quod ipsi glesum vocant, inter vada atque in ipso litore legunt. Nec quae natura 5 quseve ratio gignat, ut barbaris, quccsitum comperturave. Diu quinetiam inter caetera ejectamenta maiis jacebat, donec luxuria nostra dedit nomen. Ipsis in nullo usu : rude legitur, informe perfertur, pretiumque mirantes accipiunt. Succum tamen arborum esse inteliigas, quia 6 terrena qusedam atque etiam volucria animalia plerum- que interlucent, quae implicata humore, mox durescente materia, cluduntur. Fecundiora igitur nemora lucos- 7 que, sicut Orientis secretis, ubi thura balsamaque su- dantur, ita Occidentis insulis terrisque inesse credi- derim ; quse vicini solis radiis expressa atque Hquenlia in proximum mare labuntur, ac vi tempestatum in adversa litora exundant. Si naturam succini admoto g igne tentes, in modum teedse accenditur, alitque llam- mam pinguem et olentem ; mox ut in picem resinamve lentescit. Suionibus Sitonum gentes continuantur. Csetera si- 9 miles uno differunt, quod femina dominatur : in tantura 254 TACITI GERM. 45, 46. non modo a libertate sed etiam a servitute degenerant. Hic Sueviae finis. 46 Peucinorum Venetorumque et lennorum nationes Germanis an Sarmatis ascribam dubito, quanquam Peu- ciai, quos quidam Bastarnas vocant, sermone, cultu, sede ac domiciliis ut Germani agunt. Sordes om- nium ac torpor : procerum connubiis mixtis nonnihil 2 in Sarmatarum habitum fcedantur. Veneti multum ex moribus traxerunt : nam quicquid inter Peucinos Feu- nosque silvarum ac montium erigitur, latrocimis per- errant. Hi tamen inter Germanos potius referuntur, quia et domos figunt et scuta gestant et peditum usu ac pernicitate gaudent ; quae omnia diversa Sarmatis sunt 3 in plaustro equoque viventibus. Fennis mira feritas, foeda paupertas : non arma, non equi, non penates ; victui herba, vestitui pelles, cubile humus. Sola in sagittis spes, quas, iiiopia ferri, ossibus asperant. Idem- que venatus viros pariter ac feminas aht : passim enini 4 comitantur, partemque prsedse petunt. Nec aKud infan- tibus ferarum imbriumque suffugium, quam ut in aliquo ramorum nexu contegantur. Huc redeunt juvenes, hoc senum receptaculura. Sed beatius arbitrantur quam ingemere agris, illaborare domibus, suas alienasque for- 5 tunas spe metuque versare. Securi adversus homines, securi adversus deos, rem difficillimam assecuti sunt, ut illis ne voto quidem opus esset. Caetcra jam fabulosa : Hellusios et Oxionas ora hominum vultusque, corpora atque artus ferarum gerere ; quod ego, ut incompertum, in medium relinquam. C. CORNELII TACITI VITA JULII AGRICOLiE. Claeorum vironim facta moresque posteris tradere, 1 antiquitus usitatum, ne nostris quidem temporibus, quanquam incuriosa suorum, setas omisit, quoties magna aliqua ac nobilis virtus vicit ac supergressa est vitium, parvis magnisque civitatibus commune, ignorantiam recti et invidiam. Sed apud priores ut agere digna memoratu pronum magisque in aperto erat, ita celeber- rimus quisque iugenio ad prodendam virtutis memoriam, sine gratia aut ambitione, bonae tantum conscientise pretio ducebatur. Ac plerique suam ipsi vitam narrare 3 fiduciam potius morum quam arrogantiam arbitrati sunt ; nec id Rutilio et Scauro citra tidem aut obtrec- tationi foit. Adeo virtutes iisdem temporibus optime astimantur, quibus facillime gignuntur. At nunc nar- 4 raturo milii vitam defuncti homiuis venia opus fuit ; quam non petissem, incusaturus tam soeva et intesta virtutibus tempora. Legimus, cum Aruleno Eustico 2 Poetus Thrasea, Herennio Senecioni Priscus Helvidius laudati essent, capitale fuisse, neque in ipsos modo auctores, sed in libros quoque eorum stevitum, delegato triumviris ministerio, ut monumenta clarissimorum ia- 256 TACITI 2genioruin in comitio ac foro urerentur. Scilicet illo igne vocem populi Romani, et libertatem senatus, et conscientiam generis humani aboleri arbitrabantur, ex- pulsis insuper sapientiae professoribus, atque omni bona arte in exsilium acta, ne quid usquam honestum occur- 3 reret. Dedimus profecto grande patientiee documen- tum ; et sicut vetus setas vidit quid ultimum in libertate esset, ita nos quid in servitute, adempto per inquisi- tiones et loquendi audiendique conunercio. Memoriam quoque ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra 3potestate esset obli^dsci quam tacere. Nunc demum redit animu^ ; et quanquam primo statim beatissimi seculi ortu Nerva Csesar res olim dissociabiles mis- cuerit, principatum ac libertatem, augeatque quotidie felicitatem temporum Nen^a Trajanus, nec spem modo ac votum sccuritas publica, sed ipsius voti fiduciam ac robur, assumpserit, natura tamen infirmitatis liumanse tardiora sunt remedia quam mala ; et ut corpora nostra lente augescunt, cito exstinguuntur, sic ingenia studia- 2 que oppresseris facilius quam revocaveris. Subit quippe etiam ipsius inertiaj dulcedo, et invisa primo desidia postremo amatur. Quid, si per quindecim annos, graude mortalis sevi spatium, multi fortuitis casibus, promp- 3 tissimus quisque ssevitia principis iuterciderunt ? Pauci et, ut ita dixerim, non modo aliorum sed etiam nostri superstites sumus, exemptis e media vita tot annis, quibus juvenes ad senectutem, senes prope ad ipsos 4exact8e setatis terminos per silentium venimus. Noa tamen pigebit, vel incondita ac rudi voce, memoriam prioris servitutis ac testimonium praisentium bonorum composuisse, Hic interim liber lionori Agricolae soceri mei destinatus, professione pietatis aut laudatus erit aut excusatus. AGRICOLA 2—5. SSr A. D. 61.] Cnaeus Julius Agricola, vetere et illustri rorojuli-4 ensium colonia ortus, utrumque avum procuratorem Cgesaiiim habuit, quai equestris nobilitas est. Pater [Julu] Julius Grcecinus, senatorii ordinis, studio elo- quentise sapientiaeque notus, iisque ipsis virtutibus iram CaiiCsesaris meritus : uamque Marcum Silanum accusare jussus, et, quia abnuerat, interfectus est. Mater Julia 2 Procilla fuit, rarse castitatis. In hujus sinu indulgen- tiaque educatus per omnem honestarum artium cultum pueritiam adolescentiamque transegit. Arcebat eum 3 ab illecebris peccautium, prseter ipsius bonam integram- que naturam, quod statim parvuhis sedem ac magistram studiormn Massiliam habuit, locum Grseca comitate et provinciali parcimonia mixtum ac bene compositum. Memoria teneo, solitum ipsum narrare, se prima in4i juventa studium philosophiae acrius, ultra quam con- cessiun Romano ac senatori, hausisse, ni prudentia matris incensum ac flagrantem animum coercuisset. Scihcet sublime et erectum iugenium pulchritudinem 5 ac speciem magnai excelsseque glorise vehementius quam caute appetebat. Mox mitigavit ratio et a.'tas; reti- nuitque, quod est difficillhnum, ex sapientia modum. Pruna castrorum rudimenta in Britannia Sueto- 5 nio PauHno, dihgenti ac moderato duci, approbavit, electus quem contubernio sestimaret. Nec Agricola 2 Hcenter, more juvenum qui miUtiam in lasciviam ver- a.tt.o tunt, neque segniter ad voluptates et commeatus ti- ^d'. tuhim tribunatus et inscitiam retuht : sed noscere pro- . 61. vinciara, nosci exercitui, discere a peritis, sequi optimos, nihil appetere in jactationem, nihil ob formidinem recu- sare, simulque et anxius et intentus agere. Non sane 3 ahas esercitatior, magisque in ambiguo Britannia fuit. Trucidati veter4Uii, incensse colonise, intericpti exercitus ; TAa, TOJI. II. S 258 TACITI [A. U. C. 815. 822. 4 tmn de salute, mox de victoria certavere. Qupe cuncta, etsi cousiliis ductuque alterius agebantur, ac summa rerum et recuperatse provincise gloria in ducem cessit, artem et usum et stimulos addidere juveni ; intravitque animum militaris glorise cupido, ingrata temporibus, quibus sinistra erga eininentes interpretatio, nec minus periculum ex magna fama quam ex mala. 6 Hinc ad capessendos magistratus tn urbem di- k.v.c. gressus, Domitiam Decidianam, splendidis uatalibus ^^* ortam, sibi junxit. Idque matrimonium ad majora 62. nitenti decus ac robur fuit. Vixeruntque mira con- cordia, per mutuam caritatem et invicem se ante- ponendo, nisi quod in bona uxore tanto major laus, 2 quanto in mala plus culpEe est. Sors qusestui-se pro- vinciam Asiam, proconsulem Salvium Titianum dedit. Quorum neutro corruptus est, quanquam et provincia dives ac parata peccantibus, et proconsul in omnem aviditatem pronus, quantalibet facilitate redempturus 3 esset mutuam dissimulationem mali. Auctus est ibi filia, in subsidium simul et solatium: nam filium ante sublatum brevi amisit. Mox inter qusesturam ac tri- bunatum plebis atque ipsum etiam tribunatus annum quiete et otio transiit, gnarus sub Nerone temporum, 4 quibus inertia pro sapientia fuit. Idem prreturse tenor et silentium: nec enim jurisdictio obvenerat. Ludos, et inania lionoris, medio rationis atque abundantise 5 duxit, uti longe a luxuria, ita famse propior. Tum electus a Galba ad dona templorum recognoscenda, diligentissima conquisitione fecit, ne cujus alterius sa- crilegium res publica quam Neronis sensisset. 7 Sequens annus gravi vulnere animum domumque ejus afflixit. Nam classis Othouiana, licenter vaga dum Intemelios (Ligurise pars est,) hostiliter popu- AGRICOLA 5—9. 259 A. D. 75.1 . . A.V.9 latur, matrem Agricolce in prsediis suis interfecit, 822. prrcdiaque ipsa et maguam patrimonii partem diri- \q^' puit, quaj causa caedis ftierat. Igitur ad sollenuia 2 pietatis profectus Agricola, nuntio affectati a Vespa- siano imperii deprehensus, ac statim in partes trans- gressus est. Initia principatus ac statum urbis Mu- 3 cianus regebat, juvene admodum Domitiano, et ex paterna fortuna tantum licentiam usurpante. Is mis- 4 sum ad delectus agendos Agricolam, integreque ac strenue versatum, vicesimse legioni, tarde ad sacra- nientum transgressse, pra?posuit, ubi decessor seditiose agere narrabatur : quippe legatis quoque consularibus nimia ac formidolosa erat, nec legatus praetorius ad cohibenduni potens, inccrtum suo an militum inge- nio. Ita successor simul et ultor electus, rarissima 5 moderatione maluit videri invemsse bonos quam fecisse. PrfEcrat tunc Britannise Vettius Bolanus, placidius 8 quam feroci provincia dignum est. Temperavit Agri- cola vim suam, ardoremque compescuit, ne incresceret, pcritus obsequi, eruditusque utilia honestis miscere. Brevi deinde Britannia consularem Petilium Cerialem 2 accepit. Habuerunt virtutes spatium exemplorum. Sed primo Cerialis labores modo et discrimina, mox et glo- riam commuuicabat : soepe parti exercitus in experimen- tum, aliquando majoribus copiis ex eventu prsefecit. Kee 3 Agricola unquam in suam famam gestis exsultavit : ad auctorem ac ducem, ut minister, fortunam referebat. Ita virtute in obsequendo, verecundia in prsedicando, extra invidiam nec extra gloriam erat. Revertentem ab legatione legionis di\nis Vespa-9 sianus inter patricios adseivit, ac deinde provineise *-^- >^ Q ^ C/)=^= ^^ ^" ^^~" ^a ^^ ^ 5= (/) o h- = 13 = ^< o U- ^ Q?5